Author: Doni, Giovanni Battista
Title: Aduersaria Musica G
Editor: Massimo Redaelli Source: Florence, Biblioteca Marucelliana, MS A.291, f. <1r>-<26v>
[--] [G in marg.] Aduersaria Musica Pulsuum differentiae aliae sunt intrinsecae quae a uitula ui oriuntur ut celer tardus magnus paruus. Alie extrinsecae quae ab arteria et organis nascuntur ut siccus durus mollior et cetera. Priores attendendae sunt Rhythmico non posteriores Tres uidentur fuisse differentiae modorum prima in qua Diatessaron procedit per Semitonium maius in qua [[sunt]] essent Dorius. Secunda in qua Semitonium canitur aequale in qua essent Phrygius et Aeolius. Tertia in qua Semitonium minus [[in]] qua canebatur Lydius et Iastius. Ad primam speciem pertinet in genere diatono species syntona Ptolomaei et Didymi Ad secundam Diatonum Diatoniaeum [Diatonium ante corr.] pro semitonio maiorj usurpans limma Syntonum Aristoxeni Ad tertiam Diatonum molle Aristoxeni uel Ptolomaei uel Diatonum Toniaeum In chromate uero ad primam speciem pertinet Syntonum Didymi Ad secundam [[Syntonum Ptolomaei]] Aristoxeni [[Syntonum]] [Toniaeum corr. supra lin.] ac Eratostheni [[Diatonum pr]] chromaticum procedens per limma et 135/128. Item Boethij Ad tertiam Aristoxeni molle. Didymi inuersum. Molle Ptolomaei. Item Syntonum Ptolomaei (nam primum interuallum non tantum est Semitonio minus sed multo etiam angustius secundo) Species concentus Antistrophica usurpari potest ad hunc modum in qua cum una uox ascendit [[p]] uel descendit per aliquod interuallum altera contrario modo procedit per interuallum antistrophum ut si altera uox ascendit diapente altera descendit diatessaron si altera ascendit ditonum altera descendit hexaschordum minus. Aduertendum uero est ascendente altera per Tonum alteram debere ascendere per semitonium et b uel # facienda ut extrema tantum agogae alicuius [antistrephetai]: in uocibus uero intermediis dum uero una per tonum exempli gratia descendit altera descendat per semitonium. Possumus etiam ubi sequuturum est interuallum dissonum phthongum alterius partis producere ultra mensuram alterius ut dissonantia non cadat in arsim aut thesim [--] [[[Doni, Aduersaria Musica G, 1v,1; text: 1, 3, 6, 7, 8, 5]]] [Doni, Aduersaria Musica G, 1v,2; text: 8, 3, [signum], 3, 1, 6, 5, 4, 2] Quatuor praecipuis Modis uidentur congruere peculiares melopoeiae formae Exempli gratia Dorio conueniunt interualla remota tam ascendendo quam descendendo [signum] [[signum] Vel distingui possunt hac ratione ut Diapason diuidatur in partem grauem et acutam atque in aliquibus modis utraque pars per gradus moduletur ut plurimum in alijs per saltus in alijs inferior seu grauis per saltus superior per gradus: in alijs denique contrario modo infra lineas] Lydio (qui uidetur Dorio contrarius) interualla propinqua tam in ascensu quam descensu. Mixolydio interualla propinqua in ascensu: remota in descensu Phrygio contra remota in ascensu: in descensu propinqua Antisemasiae sunt quattuor species prima Integri soni cum integro sono (uulgo nota contro nota [Doni, Aduersaria Musica G, 1v,3] Secunda plures soni cum uno sono: sed tamen ut extrema [[tertia illo]] huius et illius simul conueniant [Doni, Aduersaria Musica G, 1v,4] Tertia cum duo soni alterum tantum extremum una habent [Doni, Aduersaria Musica G, 1v,4] Quarta cum neutrum ut [Doni, Aduersaria Musica G, 1v,5] Antirhythmiasis [[tres]] [4 corr. supra lin.] species praecipuae statui possunt prima cum Phrygius aliquotam partem Rhythmi tenet ut integram dimidiam quartam quintam et cetera [Doni, Aduersaria Musica G, 1v,6; text: Complicata] [--] Secunda species cum phthongus aliquotam partem Rhtythmi obtinet et praeterea aliquantam (puntata) ut [Doni, Aduersaria Musica G, 2r,1] Tertia species [sesquarta supra lin.] cum phthongi [[plura]] duae partes duobus Rhythmis, [[d]] uel duabus partibus unius Rhythmi participant (Sincopata) ut [Doni, Aduersaria Musica G, 2r,2] Quarta species ex secunda et tertia constat: cum non tantum syncope fit sed etiam punctatio ut [Doni, Aduersaria Musica G, 2r,3] Modulatio Doria in qua pro chordis C F ponantur C # F # si id [[f]] perpetuo fiat [uel locis distantibus add. supra lin.] uocabitur Doria Phrygiazusa. Si uero [[nunc]] nunc illae duae nunc hae usurpantur [maxime locis uicinis add. supra lin.] uocari potius debebit [[cho]] chromatizusa Zarlinus animaduertit D # et G # non esse chordas chromaticas nec Diatonicas non potuit tamen discernere quaenam essent. Huiusmodi chordas sequitur interualla praecedere semitoni inter C et D # et F et G # In synodijs dyadicis antistrophicis melius seruatur natura et proprietas modorum propter frequentia Diapason et quoniam maxima distantia fiunt uel in Diapason chordis uel in ijs quae ditonos ac semiditonos proprios cuiusque modi terminant Quinarius numerus uidetur praecipue uirilem morem et erectum possidere. Diapente consonantia mascula respectu diatessaron quinque sonis constat. Item ditonus respectu semiditoni mascula constat proportione 5/4. Rhythmus orthius V breuibus constans est inter omnes uirilis et [egertikos] In musica ex 5 et 4 fit octo non nouem Ditonus uidetur exprimi per 7/6 Semiditonus per 6/5 Mollitiem exprimi puto per descensus continuos et spissorum phthongorum Aristoteles in lectione de uoce testatur fletus exprimi per ascensus continuos [[per]] uersus acutum D # et G # notandae potius uidentur sic D [signum] G [signum]. C uero et F sic C [signum] F [signum] [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 2v; text: Lydio, Frigio, Dorio, Hypolydio, Hypophrygio, Hypodorio, Missolidio, A, [sqb], C, D, E, F, G, a, [signa]] Le corde segnate con la stella sono quelle nelle quali i modi fanno le loro cadenze Connettendo i modi i questi [questo ante corr.] due modi ne segue qualche uarieta in fare le mutationi: perche uolendo per esempio dal D [dall’ A ante corr.] dell’ Hypodorio ascendere un [[Tuono]] Semituono posso passare all’ [sqb] dell’ Hipofrigio perche è lontano un tuono ma questo poco rileua perche passando al [sqb] dell’ Ipolidio il medesimo consegue o all’ A del Dorio Se di poi uoglio ascendere un tuono Interponendo fra questi 7 gl’ altri d’ Aristosseno è forse più a proposito la prima connessione che la seconda perche sopra ogni uoce si troua il suo semituono Il meglio di tutti pare che sia usare la prima ma [[par]] far cosi presa che s’ ha la uoce più graue dell’ Ipodorio A uolendo modulare l’ Ipofrigio cominciando dalla sua corda principale pigliare il G di sopra parallelo all’ a dell’ Ipodorio e porlo con la mente nell’ A o proslambanomenon del medesimo Ipofrigio come insegna Gaudentio [[con]] pigliando il tuono del medesimo A e poi seguitando la modulatione in su andare parimente ascendendo per a [sqb] c d e del medesimo Ipofrigio nel secondo ottacordo [--] che la prima connessione sia probabile et accomodata alle mutationi da questo si conosce. Io uolgio exempli gratia passare dal D [dall’ A ante corr.] dell’ Ipodorio passare al tuono Ipofrigio trouo l’ altro D dell’ Ipofrigio e continuo in su. et cosi in luogo di dire re mi fa re mi fa sol (bisognerà ch’ io dica Re mi fa sol re mi fa) deduttione accomodata a questa mutatione perche è quella del Frigio [dell’ Ipodorio ante corr.] che poco differisce dall’ Ipofrigio nella spezie et quasi solo nel Tuono. Nella seconda connessione uolendo passare all’ Ipofrigio bisognerà arriuare sino all’ E dell’ Ipodorio et indi partirsi et andare al D [[af]] ipofrigio ma allora si moduleranno 4. tuoni uno doppo l’ altro il che uolendo fare nella connessione di sopra è necessario doppo l’ E Ipofrigio [[and]] passare all’ E Ipolidio et salendo un pentatono all’ E Doria La connessione de modi antichi è simile [[all]] a quella di due registri che si troua in alcuni organi ne quali il [[piu]] C più acuto è unisono del G del più graue [[mentouat]] [[come nota]] de quali fa mentione il Gallilei foglio 39 Da quello che dice il Gallileo foglio 47 Mi confermo nel credere che le terze maggiori siano più perfette nel liuto et le minori nel cembalo Credo che l’ accordare il cembalo come il liuto non faccia buon’ effetto non per altro [[che per sen]] che perche nel cembalo le corde durano più a rimbombare quando non si smorzano: onde le terze maggiori benche più tese tenendo il dito fermo uengono alla loro giustezza con l’ abbassamento della uoce: Ma le minori che sono più giuste che nel liuto col calare della uoce poco possono peggiorare Compositioni a uoci mutate nelle quali il soprano per esempio diuenta contralto [--] Il Basso del Madrigale J’ ay de l’ auare (il quale Madrigale è del modo Ipolidio perche finisce in F fa ut: benche sia misto con l’ Ipodorio perche ha alcune cadenze in A la mi re et E la mi) ha questo passo (che per fuga si repete dell’ altre parti) [Doni, Aduersaria Musica G, 3v; text: Pleurez plustot] Si puo dire che sia Dorio se quel semituono che è tra F et F # [[ho]] lo [[uoglia]] pigliamo per il primo interuallo del Dorio E F ouero Hypodorio se lo cominciamo dall’ E (doue pare che deue cominciare perche ui [[fa]] la cadenza [Svd]) ascendendo [[F]] per F # G # a che il procedere dell’ [[Ipodorio]] cioè A # ouero possi dire Frigio ordinato nella seconda connessione come se passasse dall’ E Ipolidio al C Frigio che corrisponderà al F # di questo passo et al G # corrisponderà il D Frigio Vbi Demetrius ait Aegyptios cecinisse septem Graecorum uocales duplici modo intelligi posse uidetur uel ita ut Sacerdos [[dum]] uerba simpliciter eloqueretur uel etiam caneret interim chorus easdem uocales modularetur exempli gratia dum Sacerdos caneret uel recitaret hoc uerbum [nodi] dum syllabam [no] efferret chorus concineret [to o] dum ille [di] diceret chorus to [i] modularetur Il Madrigale di Luca Marentio O uoi che sospirate [[d]] si può chiamare d’ un modo ambulatorio perche auanti il mezzo usa quasi in tutte le corde il [sqb] che fa ascendere il tuono ò melos et uerso la fine il b che lo fa scendere onde ricerca si può dire tutti i tuoni Phthongi qui uel uoce eduntur uel arculo alicui chordae affricato multifariam fieri possunt tum partim sunt submissi 1 partim elati 2 partim initio submissi sub finem elati 3 partim contra initio elati sub finem submissi [4 add. supra lin.] [--] partim [6 add. supra lin.] initio et sub finem submissi in medio elati 5. Partim [5 add. supra lin.] initio et sub finem elati in medio submissi 6 Non uidetur enim caeteris despectis solus [[quintus]] [sextus corr. supra lin.] modus in phthongis longioribus usurpandus sed prout melodiarum et carminis sensus postulat nunc hic nunc ille In uniuersum uidetur praestare qui paulatim increscit quam uniformis [[quam]] quemadmodum enim pictura perfecta talem habent [[p]] colorem harmogen nec extrema facile iunguntur ita hoc in melodia seruandum uidetur praesertim cum nullum fere genus melodiae plures quam tres habet colores qui sunt Tonus, Interuallum tertium caeteris maius, et interualla minora diesis in Enarmonio [Enarmonia ante corr.] Semitonio in Chromatico et Diatonico Videtur Diatessaron caeteris consonantijs imperfectior cum enim omnes consonantiae imperfectae [[un]] mereantur suas [[antistrophas]] [propinquas corr. supra lin.] appetere a quibus perfici possunt [[Diatessaron]] per dilatationem Diatessaron remotior est a Diapente a qua perfectentur quam Semiditonus a Ditono Sed de Hexachordo minori quid dicemus an perfjcietur [perfecetur ante corr.] a maiori quod durius est? Quemadmodum animalia uarias habent proportiones membrorum ita generis interualla alia fere aequalia, [alia add. supra lin.] magis inaequalia Vt Semitonijs maioribus uel minoribus aut aequalibus item hoc uel illo Rhythmi hoc uel illo genere melismatis pertinet potius ad [ethos] Toni quam ad Tropum Modulatio Romani Michaelij quam ait Tonum descendere et tantundem ascendere ut redeat ad eandem tensionem potius semitonio id praestat Vide similem apud Lucam Marentium sed sine Canone. Habet [[h]] enim hoc Systema Michaelij modulatio [Doni, Aduersaria Musica G, 4r] Hinc sequi uidetur non posse per nostra signa Tonum demitti uel attolli nisi per Semitonij spatium: uel uel per diatessaron mutando unicam chordam nisi uelimus duabus clauibus uti. Sed cogitandum [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 4v,1; text: T, S] Hoc ostendit posse tantum demitti tonum non uariata specie per nostra signa nam si uelimus exempli gratia mutare speciem Hypolydiam in Hypophrygiam uel Hypoaeoliam ut post duos tonos sequatur semitonium oportere duo b b tertio interuallo inter A re et B fa ponere Vides etiam in praedicta demissione [Toni supra lin.] non seruari naturam meli sed tonum poni inter duo semitonia Connexio Modi Lydij cum Dorio his signis fieri debere uidetur [Doni, Aduersaria Musica G, 4v,2; text: T, S] Mutationes Tonorum quae non per pericopas sed per unam alteramue uocum fiunt uidentur commode notari posse apposito phthongo metabolico littera ea quae phtongo naturali illius tropi respondet apposita una ex his notis numeralibus 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 quarum prima indicet Hypodorium secunda Hypophrygium et cetera sic [Doni, Aduersaria Musica G, 4v,3; text: Dorium Melos, idest Metabole Lydij, c. [[<.>]], d] Congruum enim est iuxta primum phthongum a parte laeua notam numeralem apponere deinde singulis phthongis cum pauci sunt litteras peculiares et supponere ut hic: quod si metabole longior fiat melius erit clauim mutari uel systema attollere uel demittere chorde A la mi re recte crassior fit ut denotet mesem et Tonum diuisionis [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 5r,1; text: E, F, G, A, [sqb], C, D, e] Le congetture di [[scrittori di]] [chi scriue con corr. supra lin.] giuditio doue mancano le proue euidenti sogliono essere efficaci co’ lettori parimente giuditiosi come fra quelli fra i quali u’ è simboletta come la influenza operano et le cause inferiori producano [[in]] i suoi effetti in materie proportionatamente adequate a se. [epaphai] apud Iamblicum in uita Pythagorae fortasse sunt pulsationes quaedam chordarum in organis quae summopere delectant Ibidem [exartyseis] uidentur significare condimenta seu melismata cantus 13 Modi his [[<.>]] notis signare poterunt in metabolis [Doni, Aduersaria Musica G, 5r,2; text: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 1i. 12, [signa]] Scabilli imago ut puto uisitur in statua Vitelleschi quae in Dianae figuram ab indocto statuario restaurata est In tutte le altre cose pare che la natura superi l’ arte ma nella musica al contrario perche per esempio la pittura non potrà mai arriuare alla belleza de colori d’ un Pauone o uccello di Paradiso ma la musica artificiale supera di gran lunga il canto de Rossignuoli Cosi la statuaria non farà mai una statua che sia bella d’ un huomo ben composto De antiphonis uide Nicephorum Callistum Melismata (Trilli) uidentur ab aniculis desumpta Existimo homines tristes delectari potius cantibus [[<..>]] laetis, laetos uero cantibus tristibus contra quam uidetur Marino Mersenno [--] Iacomo Mazzoni tratta della musica e de modi nelle questioni Non deerit fortasse qui relictis Graecis [[nos]] suadeat nobis musicen Hebraeorum requirere sicut non defuit qui pro Vesuuianis aedificijs innuit Salomonicum templum [[Syr]] nobis proponi debere [[ne]] [ut Posseuinus corr. supra lin.] quidem apud Posseuinum Posseuinus libellum Euclidi tributum suspicatur esse Pappi Alexandrini Idem testatur habuisse penes se [[habum]] pleniorem musicae antiquae tractationem (qui uitam et inire iam ultra 70 aetatis annum honestissime impendit) mihi denique quod numquam alijs uoluerat concessit Idem citat Enchiridion de arte musica Vincentius in speculo doctrinali Quidam Architectus apud Rosseuinum de Vitruuio ait multa tamen putant se docuisse quae cum ad rem uenitur et usum nequiquam succedunt Modus diuidendi quodlibet interuallum musicum in partes quasuis aequales fit per instrumentum Heliconam [[p]] extensis primum duabus chordis parallellis eiusdemque magnitudinis et aequaliter tensis et perfectae deinde ea distantia inter se remissis ut transuersa magade ducta [[per]] sub utraque sonum quae tantum reddant: si enim aliae chordae interijciantur aequalibus spatijs inter se [[dist]] dissitae ita ut eadem magade secentur praedictum interuallum in tot partes diuidant quot chordae erunt ut hic [Doni, Aduersaria Musica G, 5v; text: A, B, C, D, E, F, G, H, 4, 3] Si enim chorda G H in medio aliarum duarum interijciatur et magas E F ita ut omnes tres secet ut A E et C F exempli gratia Diatessaron consonet chorda media [--] diatessaron in duas partes aequales secabit Hypodorius uidetur natus ex additione unius Toni sub Dorium. Hypophrygius pariter ex additione unius toni sub Phrygium. Hypolydius ex additione unius Toni sub Lydium. Siquis in Magadide per triangulos analogicos Systema diapason [[di]] uel maius diuidat in [[IX]] 12 aequalia semitonia et nunc modulatur per bina seu tonos uel terna seu [[de]] Semiditonos uel quaterna seu ditonos cognoscet primam modulationem esse duram secundam mollem et suauem tertiam uero caeteris pulchriorem prima exprimit Diatonicum secunda Chromaticum tertia chromaticum Il gran numero de tasti dell’ Archicembalo sbigottisce ogni celebre sonatore Nell’ [Is ante corr.] Istromento accordato al genere Cromatico et enarmonico si potrà sonare qualche cosa pura Diatonica: ma non per il contrario in uno Instromento puro Diatonico sonare qualche cosa cromatica et Enarmonica et la ragione e perche non si fa hoggi un Instrumento Cromatico senza tutte le corde Diatoniche ne l’ Enarmonico senza le Cromatiche e Diatoniche De ui musicae uide Suidam in Hypatia Non minus probabile puto hodie Diatonicum cani in quo [[duo int]] pro semitonijs maioribus ponatur sesqui 135/128 quam uel Sintonum uel Diatonicum aequatum secundum Aristoxenum. Hoc enim differt a Diatoniaeo quod in eo [[du]] singula semitonia minuuntur Singulis commatibus hic uero dimidijs [circiter add. supra lin.]: quare necesse est comma illud fere integrum aequari inter duos tonos minores Quemadmodum uera architecturae ratio ualde deprauata est ob minutias illas quas hodie in sacellis affectant: ita uera melodia fere pessum data es ob nimia artificia concentuum Huiusmodi species modulationis uocari potest [Doni, Aduersaria Musica G, 6r; text: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8] [--] Temperatura parilis uocari potest quae Aristoxeno tribuitur ita Vicentini Imparilis uero perfecta. Errori del Vicentino Crede che gl’ antichi diuidessero la quarta per li tre generi perche era in grande onore e perche da essa componeuano le altre consonanze Gli effetti che scriuono gl’ antichi che faceua la musica gl’ attribuisce all’ infrequenza delle musiche [e norma delle cose add. supra lin.] credendosi che per l’ abbondanza loro hoggi non facci il medesimo In qualche parte dell’ Vngheria dice che ancor’ hoggi s’ usa di cantare le 7 [[note]] lettere A B C et cetera in uece delle sei sillabe Papa Giouanni XX accarezzò assai Guidone e lo uolle ritenere in corte Egli scrisse nella Pomposa Abbatia presso Ferrara. El Vicentino scrisse in Ferrara sotto la protettione del Cardinale da Este Abbate della Pomposa Chiama Giouanni de Muris grande filosofo Vuole che le note [Mxv] [Lv] [Bv] [Sv] et le altre sino alla semicroma siano state trouate tutte dal predetto Giouanni e cauate da [sqb] et b Fa differenza di generi misti con li generi Di spetie con le speite et di generi con le spetie Per spetie non intende particolari diuisione di tetracordi: ma [[le ste]] i medesimi interualli trasposti in più modi come le specie di quarta et quinta de gl’ antichi Vuole ch’ il Diatonico s’ usasse in feste pubbliche, in luoghi comuni et ad uso delle uolgarj orecchie Ma il Cromatico et Enarmonico per i priuati solazzi de Signori ad uso delle [[p]] purgate orecchie in lode di gran personaggi et Heroi La sua Harmonia e questa Diuide il Tuono in 5 parti eguali due delle quali da al Semituono minore et 3 al maggiore ma nella prassi delle specie di quarta e nelle melodie si serue solo della diuisione del Semituono maggiore (per l’ Enarmonio) facendo cantare nel [-]] due particelle incomposte (ch’ egli chiama diesi maggiore Enarmonico) et nel Cromatico Semituono minore Il comma fa la metà del diesi minore. Il Tuono maggiore [[fa d’ un comma]] fa di 10 commi il minore d’ otto. cioè di due Semituoni minori Esplica l’ interuallo incomposto scioccamente e non [[<.>]] come Boetio. Si crede che Boetio per spetie del Genere Cromatico le parti de gradi d’ una quarta diuisa Cromaticamente cioè l’ interualli aggiunti dal Genere Cromatico alla quarta Diatonica. Et cosi Don Nicola chiama specie chromatichi tutti l’ interualli che hanno una delle uoci segnate con qualche segno accidentale [signum] come [Doni, Aduersaria Musica G, 7r,1; text: specie cromatica, et cetera] E nell’ istesso senso piglia le specie Enarmoniche [Doni, Aduersaria Musica G, 7r,2; text: Tono diuiso in 4 parti ascendendo] Le legature non le segna cosi [Doni, Aduersaria Musica G, 7r,3] ma cosi [Doni, Aduersaria Musica G, 7r,4] Se il diesi s’ intende nella prima metà e cosi [Doni, Aduersaria Musica G, 7r,5] Se s’ intende per la seconda metà: et cosi nell’ Enarmonico. E quando il segno è innanzi [[<.>]] s’ intende per tutta [Doni, Aduersaria Musica G, 7r,6] Vuole ch’ il Semituono minore quando ascende sia allegro e scendendo mesto et il maggiore al contrario Nota egli che molte uolte interuiene per causa de segni accidentali che il canto s’ alzi o s’ abbassi perche [[f]] alzando uno troppo il # o abbassando il b gl’ altri per non discordare secondano il medesimo errore Fa distintione di Tuoni [e Semituoni add. supra lin.] naturali et accidentali di Terze maggiori e minori naturali et accidentali e cosi quarte quinte et cetera [--] Pone una terza minima cioè quella ch’ è dimuinuita d’ un [[Semituono]] diesi minore (et una terza [[<....>]] piu di maggiore cioè quella che accresciuta d’ un comma. Et usa di dire terza quarta o quinta et cetera propinqua e propinquissima quando hanno o comma o due più o meno Attribuisce la dispositione di tutto il Sistema perfetto [a Pitagora add. supra lin.] et a Tolomeo l’ inuentione di Proslambanomenos Dice che si spunta la quinta per l’ acquisto delle terze e seste Mette le 3 specie di quarte cromatiche al contrario delle Diatoniche perche [[ess]] hauendo la prima specie diatonica un Tuono Semituono et tuono: nella prima cromatica mette prima un semituono maggiore poi un semiditono poi un semituono minore Crede che cromatico appresso Boetio uoglia dire grado differente dal Diatonico et però mette le specie al contrario come dire quella che è prima nel Diatonico la fa terza nel Cromatico Nella quarta specie di quinta mette cinque interualli et sei corde per sfuggire il tuono della disgiuntione ch’ egli diuide: e per conseguenza l’ ottaue cromatiche le fa di 9 uoci Il medesimo stile tiene nel quarte quinte Enarmoniche di mettere l’ interuallo grande [piccolo in queste doue ante corr.] di queste doue il piccolo o semituono nelle djatoniche Le quinte Enarmoniche le fà di 7 uoci e 6. Interualli Alcune ottaue enarmoniche le fa cominciare da un diesi solo et in cio non fà male Ha ragione [[di]] quando dice che i Tuoni e Modi usati sino allora sono Tuoni [e add. supra lin.] Modi confusi si per la commistione de gradi de generi (et in ciò erra) come delle quarte e quinte confuse in un tuono e ciò e uero. Ammette nel cromatico et enarmonico ogni sorte d’ interualli strauaganti rifiutando i tuoni et la terza maggiore nel cromatico e Diatonico et la minore nell’ Enarmonico et Diatonico Et dice che tali generi non possono hauere i salti proportionati e giusti Ha messo in musica questo uerso Musica prisca caput tenebris modo sustulit. altri Dice che nel suo Instromento si potranno cantare e sonare l’ arie di tutte le nationi [natione ante corr.] perche ciascuna ha gran diuersità d’ interualli [--] Osseruationi del Vicentino Che una quarta doppo la quinta o doppo l’ ottaua fà poca [[d]] uarietà Se il Soprano fara seconda sopra il tenore et il tenore quarta sopra il Basso [f ante corr.] in sincopa farà buono effetto [Doni, Aduersaria Musica G, 8r,1; text: 3, 4, 5, 10] Questo dice che si chiama da molti faulx bordon a tre uoci Dice che nel modo che segue una settima [[par]] fà parare due ottaue, e due unisoni [Doni, Aduersaria Musica G, 8r,2; text: 1, 2, 3, 8, 7, 6] Non si può dire che si sia fatto acquisto nella musica perche già s’ usauano le minime dissonanti sciolte cioè senza sincope o legature come dice Don Nicola: perche si doueuano anco cantare più ueloci come se fussero semiminime alla terza minore dice che si confà lo scendere e che ascendendo con moto lente esprime certa fiacchezza o stracchezza Che i cantori per sentire piu diletto spesso la fanno maggiore La terza maggiore uolentieri ascende per la sua uiuacità e che discendendo è molle [--] Queste due Quinte si possono fare [[Doni, Aduersaria Musica G, 8v]] Dice la sesta minore è molto obbligata alla quinta Quando si ua dalla sesta minore all’ ottaua ascendendo di tuono si fa il concento malinconico e duro Dice che la sesta maggiore partecipa piu di dissonanza che di consonanza perche è tra la sesta minore che n’ ha pura armonia e tra la settima che discorda del tutto Volendo replicare due seste simili le minori fanno migliore effetto scendendo et la [le ante corr.] maggiore salendo Quando nelle compositioni sotto un’ ottaua si pone una terza minore non fà buono effetto Sotto la ottaua [sesta ante corr.] [[fanno peggio le seste che le terze]] ponendosi un’ altra ottaua diuisa in sesta et terza e meglio che la terza stia sotto et la sesta sopra Dice che l’ ottaue accidentali piu facilmente si fanno giuste ne concenti da camera che cantando forte L’ ottaua e simbolo della Santissima Trinità ma non come lui l’ esplica Dice che il modo è come fondamento della fabrica della musica et la sua quarta e quinta come le colonne (dire piu presto le 4 note cardinali) Che nelle cadenze Enarmoniche non si deuono fare sincope cattiue per essere gl’ interualli cosi piccoli e soaui che non patiscono disturbo nessuno, auanti e doppo Dice anco che non uogliono moto troppo tardo o troppo ueloce: perche quelli gradi per la uelocità non si sentono: e per la tardezza non si conoscono le differenze massime nelli instrumenti che non hanno la tenuta di uoce e che i gradi cromatici uogliono parimente il moto mediocre. Io dissi che al Diatonico conuenisse maggiore uelocità, al [all’ ante corr.] cromatico piu lentezza et all’ Enarmonico ancor maggiore tardita Le Villotte alla Napolitana desiderano uelocità nel principio [--] Nel principio delle cantilene non s’ ha da cominciare con le uoci estreme Item piu tosto far cominciare dalle uoci di mezzo o dalla mezzana con una delle estreme ma non dalle due estreme [[Vero]] Presso il fine non s’ useranno pause perche dinoterebbono che il canto douesse ricominciare per durare un pezzo L’ estremo termine del Soprano sopra il Basso non uuole passare 19 uoci o XX col semituono: et a 8 uoci o più si potra arriuare sino a 22 Biasima ne canti fermi il sentire cantare molte note sotto una uocale che fanno sentire aa aa eee e e iiiii. Per fare un concento mesto le consonanze minori si deuono porre nel graue Quando si fa entrare una parte di nuoua e bene ingannare l’ orecchia de gl’ uditori che si fa sfuggendo le consonanze perfette et ordinarie et in uece di quelle fare entrare con una imperfetta o anco dissonanza (in sincopa però) Facendo contrapunti sopra un canto fermo s’ ha da auuertire [[di]] di non toccare col basso [[estre]] o [altra parte add. supra lin.] estrema certe corde che faccino uscire di tuono il canto fermo Nel contrapunto a mente per facilità usano molti di saltare continuamente di quarta all’ insù et di terza all’ ingiù ascendendo d’ ottaua in quinta et di quinta in ottaua et con altre sorti di salti simili reiterati Altri fanno cantare il Soprano [[semper]] sempre per decima e le parti di mezzo uariano con auuertire solo di non fare due imperfette Dice che 4 uoci si può comporre in modo che s’ intendino le parole o cantando insieme o per fuga, ma a piu di 4 uoci malamente Le ottaue et unisoni [[nel]] si deuono scompartire (cosi secundum longitudinem come secundum altitudinem) cioè non farle uicine l’ una all’ altra e tra l’ istesse parti Quando si compone a piu chori i [[fa]] Bassi di diuersi cori si fanno accordare con ottaue et unisoni [--] Non uuole che nella lingua latina si faccia collisione alcuna e nella uolgare si proferisca sempre la seconda come l’ Inferno et non lo’ nferno Dice che la uocale i nelle parti graui difficilmente si canta con moti ueloci: e però alcuni frati cantando lamentano in altre uocali Dice anco che l’ V è difficile nelle parti acute Dice anche che i salti uerso il graue o l’ acuto fanno mutare l’ accento in tutte le uocali fuor’ che nell’ V Dice che quando una parte comincera con una breue poi seguira una semibreue poi due minime e che un’ altra entrerà co medesimi mouimenti farà bel sentire: et il medesimo occorrerà quando le parti entreranno co’ modesimi ordini di sospiri et pause Non si deue porre sillaba alcuna sotto le note dissonanti: ma sotto la quarta si tolera Non si dee ne’ salti grandi rompere la parola pronuntiando una sillaba nella [prima add. supra lin.] nota et [[l’ ]] un’ altra nella seconda nota distante per un gran salto Dice che di uarie sorti di segni e proportioni nelle quali già si cantaua un gran tempo, poche se ne sono ritenute essendosi accorti i moderni che la maggior parte erano inutili Si fanno compositioni che si possano cantare con pause e senza Insegna il modo d’ accordare il suo Archicembalo con le quinte perfette in ogni tasto Il detto duo Archicembalo ha e tastature di 3 ordini ciascuna Errori La proportione del suo Semituono maggiore di 3 diesi uuole che sia 13/12 et del minore di due 21/20 Il Semituono maggiore accresciuto d’ un diesi lo [[pro]] fa [[inci]] di questa proportione in circa 8/7 Dice che la sua terza minore accresciuta d’ un comma sarà più uiuace e gagliarda della nostra e che si potrà usare per consonanza Et che quella che è accresciuta d’ un diesi si potrà usare in moti ueloci Parimente uuole che la terza maggiore accresciuta d’ un comma sia molto buona [perche non e spuntata et è di due 9/8 add. supra lin. et in marg.] e si possa usare per consonanza: et accresciuta d’ un diesi si possa usare ne moti ueloci [--] Confessa che questa sia terza minore sia in proportione irrationale tuttauia gl’ assegna questi termini 5 ½ / 4 ½ Et alla sua terza maggiore parimente irrationale questi 4 ½ / 3 ½ Chiama il genere misto Diatono misto: che come nota il Bottrigari tanto lo poteua chiamare Cromatico misto Nell’ Instrumento fatto fare da Domenico Zamperi [pretende che add. supra lin.] il Tuono maggiore si diuida in 5 interualli il minore in trè: ma più tosto essendo duoe tuoni eguali l’ uno si diuide in 3 l’ altro in 4 parti [--] Systema Cantionis Gallicae Que Noe fut pagina 54. hoc est [Doni, Aduersaria Musica G, 10v,1] Quod aeque bene notari posset sic [Doni, Aduersaria Musica G, 10v,2; text: uel] Verum obstat locus clauis quae acutiori uoci competit Partes Meli prima Prothesis [[d]] secunda Thesis, tertia Metathesis. quarta Epithesis quinta catathesis Vel secundum ueteres nomos Archa, metarcha et cetera Sed priores inseruire possunt melius breuioribus posteriores ligaturibus Sicut saltatio extollit incessum Ita cantus uocem simplici loquelae attollit et sustinet Modus Dorius complectitur primum 10. et undecimum recentium Progressio [tes] Diapente uidetur denotari perfectionem sensus ut cum incino La Sol, Fa mi re. si enim consistat in Mi sensus non [[non]] sentitur absolutus quod non euenit si incipiam a Mi Mi, La, Sol, Fa, mi [--] Sicut se habet Proportionalitas ad proportionem, ita Eusymphonea seu Polysymphonia ad Symphoniam. Sicut in pictura harmoge duorum colorum non fit ex duobu coloribus aequalis intensionis seu lucis sed plus minusue adumbratis et illuminatis ita melodiae quae per aequalia semitonia et Tonos procederent non haberent harmoniam elegantem Etsi Diatessaron Lydia ascendendo sit uiuidior Phrygia quia initio modulantur duo toni tamen quia semitonium habet in altero extremo extrema enim magis eminent, ideo Diatessaron Phrygia quae Semitonium habet in medio et pari ratione Diapente et Diapente uiuidior censeri debet: Lydia uero laeta quidem sed mollior. Et hoc satis ostendit tres tantum esse praecipuos modos nam semitonium uel est uersus graue uel uersus acutum uel neutribi sed in medio. Versus graue Dorius et Mixolydius uersus acutum Lydius et Hypolydius in medio Hypodorius Hypophrygius Phrygius Don Nicola ha fatto come chi uolesse restaurare la Iurisprudentia antica senza hauer letto ne il Codice ne il Digesto: ma [non pure supra lin.] Bartolo [e add. supra lin.] Baldo ma Accurso [[e quest]] Frnerio . . et simili oltre le Instituta ch’ io agguaglio a Boetio Qui 12 Semitonia continenter modulantur perinde faciunt ac si pictores [[uniuers]] integram picturam ex unico colore perficeret In hoc maxime diuersa uidetur natura meli et rhythmi quod melos maxime abhorret a parilitate mensura comuni Rhythmus contra ualde requirit nam Rhythmus constat ex [[in]] temporibus commensurabilibus Melos ex interuallis incommensurabilibus Temperatura organorum alia est Rationalis seu perfecta, alia Irrationalis seu imperfecta. Rationalis alia est Syntona, alia Ditoniaea alia aliam habet Harmoniam. Irrationalis [[alia]] rursus diuiditur in Parilem [seu isomerem add. supra lin.] et Imparilem [seu anisomerem add. supra lin.] Parilis duas habet species Quaternariam quae Tonum in quaternas partes diuidit qua usus est Aristoxenus et in quinariam qua usus est Nicola Vicentinus. Imparilis alia est pseudosintona qua utuntur in clauichordijs alia pseudoditoniaea quae utuntur uiolae et testudines alia monotoniaea quae accomodari potest uulgari citharae. [--] Diapason est [to pan] musicae Sic Deus totius uniuersitatis rerum Diapason est [uere add. supra lin.] [[et simpliciss]] [[nam]] et incomposita item Deus Sicut Diapason continet acutum et grauem ita Deus rerum omnium principium et finem Sicut enim pater generat filium ita Diapason producit Diapente et Sicut Spiritus Sanctus ab utroque procedit ita Diatessaron neque enim Diapente generat diatessaron sed diatessaron procedit potius: [[et sicut]] haec solum differentia est quod Diapason non est uere unisonum sed eandem habet uim Trinitas uero et unitas in Deo idem sunt. deinde quod diapason perfectior est [te] diapente et diapente Diatessaron. Tertia differentia est quod pater comprehendit filium sicut Diapason [[tas] add. supra lin.] Diapente et Diatessaron Vel possumus dicere Diapason esse symbolum Sanctissime Trinitatis Diapente patris. Diatessaron filjium. Ditonum Spiritum Sanctum uel potius Diapente patrem Ditonum filium Diatessaron Spiritum Sanctum. [[Sicut]] Diapason constat ex his numeris 2 i qui representant ternarium Ditonus agnitus fuisse uidetur circa tempus natiuitatis [Christi] Domini Thematicus modus quem iuniores ut Timotheus affectauerunt in musica teste Plutarcho fortasse intellegendum est qui fugis uulgo dictis uteretur uel qui proposito themate (un soggetto) illud deinde ualde uariarent. Dispodias species saltationis Suidas. [katalepsis] Sudas. Scholiastes Aristophanis ad Vespas. [legousi gar katalepsin epeidan katalabosin to plektro e tois daktylois tas khordas plexantes hos kai apoteinesthai to phtoggon] Sudas in [kykliodidaskalos] ait [hoi palaioi diaphoran tes mousikes hegounto einai tous dithyrambous] Sudas [Nomos ho kitharodikos tropos tes melodias harmonian ekhon takten kai rhythmon horismenon] De Rhythmo uide quaedam notabilia apud Sudam [tetrabamon] [tetrapous] apud Sudam unde explicari potest illud [monobamon] in ouo Simmiae [psallomene. tillomene. kyrios de psallein to to akro ton daktylon ton khordon aptesthai] et cetera [--] Il Gallilei dice che nell’ hodierna pratica di [[tanto]] canto figurato sono troppo due tuoni non che otto o maggior numero Dice che i tuoni e cantilene d’ hoggi uengono ad essere d’ una istessa qualità quantità e forma et d’ un medesimo colore sapore et odore Dice il Gallilei che il cantare in consonanza è una impertinenza et per il contrario il Zarlino dice che senz’ essa l’ harmonia imperfetta Dice anco che la musica d’ hoggi non ha proprietà alcuna [libro 2. capitulo 21 in marg.] Glareanus [ut et Franchinus add. supra lin.] non potuit intellegere quomodo duo ultimi Toni a posteris Aristoxeni additi intra Systema disdiapason concludi possint Franchinus non usus est differentia mediationis Harmonicae et Arithmeticae ad distinguendum octauum tonum a primo sed Glareanus primus quod non tantum ipsum mouit sed etiam in quibusdam ex octo tonis Ecclesiasticis adhibitam uidit clauim b fa quare mutata specie Diapason existimauit modum esse mutatum Glareanus altum ridicule uocat altisonantem et Bassum Basin ab eo uocabulo hoc deductum putans Stulte facit cum ait [Nam add. supra lin.] Macrobium Acronem Georgium Valla et similes nihil moror: ubi de Hypate et Nete loquitur Diapason multifariam diuidi potest. Alia enim est diuisio Irrationalis alia Rationalis Alia Harmonica Alia Disymphonia atque haec duplex uel Enharmonica uel Parharmonica. Alia denique Trisymphona atque haec rursus Enharmonica et Parharmonica Tribus modis potest uariari melopoeiam singulorum modorum Diapason spatio contentorum. Primus erit si totum ascendatur saltim (intelligendo uel plerumque) uel totum gradatim. uel ascendatur saltim descendatur gradatim. uel ascendatur gradatim descendatur saltim Secundus Si inferior pars seruat ad ascendendum superior ad descendendum uel contra atque utroque modo bifariam saltim uel gradatim qui faciunt quatuor modos Tertius Si inferior pars moduletur saltim superior gradatim uel contra [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 12r,1; text: lieta, mesta] Poterit etiam esse diuersitas in Modis quoad cantilenas attollendo uel demittendo penultimum phthongum in gradatis agogis [Doni, Aduersaria Musica G, 12r,2; text: 3. Species, Parecbole, allegra, meno [[mesta]] allegra o mezzana, [[Mesta]], mesta, [[allegra]], [prima ante corr.], secunda] Aristides ait Rhythmum [[duplarem]] [Parilem corr. supra lin.] procedere usque ad 16 tempora. Duplare usque ad 18 Sescuplarem usque ad 25. Sesquitertium usque ad 14 Sed rationabile magis est [[iteq]] Parilem procedere usque ad 16. Duplum usque ad 18. Sescuplum uscque ad 15. Sesquitertius usque ad 14. ita ut simpliciores plura tempora contineant excepto sescluplari (cui fortasse ob eius grauitatem plura tempora debuntur Semidiapente uocari etiam potest hexhemitonium Nicolas Volitius 12 species notarum musicarum cantus Ecclesiastici referet Neuma non uidetur significare caudas illas quas uocant in fine antiphonarum ma materialiter [[sed]] proprie enim signat pthongum seu phthongos additos qui innuunt phthongum quo frequentius psalmus utitur sic etiam uocari poterit signum cum ostendens connexionem finis antiphonae et initij psalmi Phtongus supernumerarius uidetur postissimum adhibendus in parecbole tam superne quam inferne qui erunt in Modo Dorio inferne D superne f [--] Cum canitur Passio Domini nostri Euangelistae tribuitur Systema Diapente ab F ad C. Christo Domino Diatessaron inferius ab C. [F ante corr.] ad F. Iudaeis alijsque Diatessaron superius a C ad f. Glareanus primam Diatessaron putat Lydij secundam Hypolydij Sicut se habet graphice ad picturam ita poesis ad musicen Rursus sicut se habet pictura ad statuariam ita poesis ad musicen Rursus sicut se habet [[pictura ad s]] graphice ad statuariam ita ita poesis ad musicen symphoniacam: et sicut se habet pictura ad Statuariam ita melopoeia ad Symphonurgiam Saturnus refert religionem Hebraeorum Sol Christianorum Luna Maomethanorum quattuor planetae medij gentilium superstitiones secundum quatuor monarchias Mercurius Graecorum Mars Romanorum Venus Assyriorum Iuppiter Persarum et Medorum [Doni, Aduersaria Musica G, 13r; text: Iudaei, Persae, Romani, Christiani, Assyrij, Graeci, Mahomettani, Saturnus, Iuppiter, Mars, Sol, Venus, Mercurius, Luna, 4/3, 3/2, 9/8, Maumethani, 4 specie, 2, allegra, mezzana, mesta, 16/15, Hypodorius, Dorius, Hypophrygius, Phrygius, Hypolydius, Lydius, Mixolydius] [--] Qui furore poetico proficiunt in poesi uidentur referri ad Bacchum qui industria et [[ingenio]] [labore corr. supra lin.] ad Mercurium qui ingenio ad Apollinem Septem planetae uidentur praesidere praecipuis animae facultatibus Luna nutrici Venus geneticae Sol sensitiuae Mercurius Se fusse uero che la quinta nel salire fusse mesta et la quarta allegra et nel scendere la quinta allegra et la quarta mesta come dice il Gallilei uolendo fare l’ anima allegra bisognerebbe fare cosi [Doni, Aduersaria Musica G, 13v,1; text: 5, 4] et per farla mesta cosi [Doni, Aduersaria Musica G, 13v,2; text: 5, 4] Chorda diuisa in duas partes aequales uidentur referre Trinitatem et Vnitatem Dei Optimi Maximi tria enim hic sunt chorda integra segmentum primum et secundum quae tamen unum sunt per continuitatem ita Diuinae personae per essentiam: et sicut primum et secundum segmentum consonant ita pater et filius aequalis sunt potentiae et dignitatis [Doni, Aduersaria Musica G, 13v,3; text: I] Vel etiam possumus rem alio modo considerare sumendo chordam diuisam in 2 et i partes quae consonant diapason sicut enim tres hic sunt [Doni, Aduersaria Musica G, 13v,4; text: 2, 1] Soni pars quam chorda integra edit secundum quem segmentum maius tertium quem segmentum minus et tamen unum sunt per continuitatem ita et cetera [Doni, Aduersaria Musica G, 13v,5; text: 1, 2, 3, 4, 5, 6,7 , 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, superpartiens, superparticular, multiplex, A, [sqb], C, D, e, f, c, a, d] Potest alia obligatio fieri in qua Mesodus cum Hypatodo semper consonantias perfectas faciat Netodus cum Mesodo tantum imperfectas [--] Glareanus 20 annos in suo opere Dodecachordi consumpsit Pontus du Tiard Mais i’ ose dire qu’ autre partie de filosofie n’ a este traitee en plus de diuerses façons accomodees a plus hautes contemplations ny excercee en usage plus familier que la [discipline de add. supra lin.] Musique. (parlando de gl’ antichi Videtur morbus ut febris consistere in harmoniae humanae perturbatione circa Rhythmum et melos: nam Rhythmi perturbatio indicatur a pulsus mutatione Meli ab alteratione primarum qualitatum Andreas Matthaeus Dux Hadriae in Commento in librum Plutarchi de uirtute morali Tropum Dorium ponit quidem iuxta antiquos in Hypate Meson sed [[<.>]] hanc chordam assignat D la sol re: [[ho]] ex eo quod Proslambanomenon nunc ponit A. Re nunc [Gamma] ut Huic tropo supernumerarium addit infra Tonum [ab add. supra lin.] C ad D Pariter Phrygio adijcit Tonum ab D ad E Lydio uero Semiditonum addit [[non Tonum]] quia ab E ad F est tantum Semitonium Mixolydio addit Tonum ab F ad G 3 sorti d’ organi d’ acqua ci sono l’ hydraulico uero nel quale in uece di mantici l’ acqua spinge l’ aria nelle canne e [le add. supra lin.] fa sonare come a Roma in monte cauallo Hydraulicus La seconda sorte nella quale l’ acqua non produce il suono (che lo fanno i mantici) ma lo rende gorgeggiante a guisa a guisa del canto de rossignoli La terza si fa con le canne riuolte [nell’ acqua che add. supra lin.] generano più tosto un [[dolce]] dolce ma confuso mormorio senza consonanze percettibili [[et in questo le canne sono poste nell’ acqua Hydrochjdaulus la uoce tremolante dell’ organo è malinconica et fratta et sna interrotta ma quella dell’ Hydraulo e [[con]] allegra et continua ma gorgheggiante: perche raddoppia la uoce senza interrompimento e pare che il suono si moltiplichi (credo che sia crispatio uocis [[)]] et quella tremor) In una compositione a 4 si può prouare d’ osseruare che il Contralto col Soprano non faccia se non terzze e quare. Il tenore col contralto se non quarte et quinte il basso col tenore se non ottaue e seste. Ouero facendo la compositione a 3. fra il tenore e soprano porre sempre terze quarte e quinte fra il Basso e Tenore quinte seste et ottaue ma è meglio cosi porre il tenore che il contralto per causa delle distanze [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 14v; text: Soprano. Diatonico, Cromatico, Enarmonico, Tenore, Basso, che canti, suoni] Il Diatonico si deue usare come il pane et [[la carne]] [companatico corr. supra lin.]. Il Cromatico come frutti [[e se]] per aguzzare l’ appetito et l’ Enarmonico come le spetie et condimenti per migliorare le uiuande. Facendo cantare al Soprano [[il Diatonico]] [l’ Enarmonico corr. supra lin.] al Tenore il [[Cromatico]] [Diatonico corr. supra lin.] al Basso [[l’ Enarmonico: sia]] si può fare questa distintione di consonanze quarte et quinte in ambedue le [[strade]] connessioni terze maggiori et seste minori [[fra le due po]] di sopra [[6]] terze minori et seste maggiori di sotto O Pure facendo che due parti cantino il Cromatico [[et]] [o corr. supra lin.] Enarmonico et la terza il Diatonico si puo fare che cantando le due l’ Enarmonico non usino la terza minore ne la sesta maggiore et cantando il Cromatico no usino la terza maggiore ne la sesta minore: ma nell’ altro interuallo [[si]] s’ usino tutte o meglio tornerà facendosi il Basso Diatonico il Tenore diatonico e Cromatico et il Soprano ne 3 generi Mi la sono uoci stabili Fa sol mobili [--] Errori nella Sambucca del Colonna Dice che gl’ antichi hanno errato in porre il tuono maggiore d’ otto commi et minore di 9 Pretende d’ hauer prouato ch’ il tuono si diuide in parti equali et che [con add. supra lin.] una di esse il Semituono maggiore supera il minore Crede che gl’ antichi nel diuidere il canone o monocordo facessero cosi diuidessero il tutto in due metà: et poi [[l’]] una di quelle metà in due altre parti et poi [[in]] una di quelle parti in due altre et cetera Per trouare le proportioni delle corde non solo compara per esempio nella sesquiottaua 9 parti dell’ intera corda con le otto, ma anco la nona con le otto Et per questo pare che dica che gl’ antichi non usassero altre diuisioni nel monocordo che di 9 parti equali e tra queste diuisioni trouassero la sesquialtera sesquiterza et sesquiottaua. Il che pare che sia stato fatto da Bernone Odone et simili antichi moderni ma non da gl’ antichi buoni Vuole che l’ Enarmonico [[non]] sia non meno cantabile del Cromatico et rende questa ragione perche è cosi facile il cantare dal Semituono minore al maggiore come dal maggiore al minore. Ma facendo egli li due gradi Enarmonici il Semituono minore et l’ eccesso dal maggiore al minore cioè un diesi non uedo come proceda l’ argomento perche il Semituono maggiore nel Enarmonico non si canta incomposto ma con quella particella d’ un diesi Crede che Tolomeo [[nel libro primo]] doue insegna il modo di praticare un canone d’ otto corde unisone lo faccia per trouarui con le diuisioni sei sesquiottaue continue e per prouare che sei sesquiottaue [[<.>]] superano la diapason: ma non [[ha]] intese Tolomeo ne Boetio i quali biasima nelle dimostrationi [[del]] de loro Canoni che sono esattissime Dubita però che non rieschino quelle loro dimostrationi perche la musica sia diuersa hoggi di consonanze; et che altrimenti hoggi le apprenda l’ orecchio et l’ intelletto che già [--] Dice che non solo l’ ottaua non è minore di sei Tuoni: ma maggiore d’ una quinta parte di tuono: non si accorgendo che facendo li tuoni sesquiottaui soprauanzano ueramente l’ ottaua [[d’ u]] Dice anco che se bene sono differenti di proportione e numero et lunghezza di corda sono eguali tra di loro di grauita et acutezza (doue parla anco [[p]] impropriamente perche l’ essere eguale di grauità o d’ acutezza non conuiene a gl’ interuallj ma alle uoci Si confonde quando confessa che diuidendosi una corda diuisa in 2000 particelle sei uolte in altrettante sesquiottaue si uiene a eccedere la dupla: e poi riprende gl’ antichi che habbino ciò confessato Dice che [[se]] [le corr. supra lin.] cinque sesquiottaue continuate, doppo la prima siano piu intense del giusto Tuono: il che è uero quanto al sistema cantabile [[perche]] ma ne meno gl’ antichi ne continuauano piu di tre e ciò solo nel Diatonico Diatonieo ma nella dimostratione non è uero che eccedino la prima perche sono tutte eguali: ma egli dice che sempre diuentano maggiore et di ciò assegna questa causa: che diuidendosi una corda sempre in parti minori douerebbe scemare parimente di grossezza: perche una corda più grossa e più tirata percuote l’ aria più fortemente e per ciò muta suono: ma se ciò fusse uero non si trouerebbe l’ ottaua fra una corda intera et nel punto delle due metà: perche ciascuna metà ritiene la medesima grossezza di corda Vsa nel suo monocordo un numero inettissimo 2000: [[perche]] che riceue poche diuisioni Harmoniche senza frattioni. Poiche [[comune]] cominciando come egli fà da una sesquiottaua, si prende fra l’ estremo graue et il [el ante corr.] numero 1777 7/9 Diuide il Monocordo in un modo diuersissimo da tutti gl’ altri e confusissimo et pieno di mille absurdità. Tra le quali due sono queste che non pone successiuamente gl’ interualli. Et fa 3 sorte di Proslambanomenos Diatonico Cromatico et Enarmonico [--] Dice che gl’ antichi [[cominciauano]] componeuano il Tetracordo di 4 uoci cominciando da A la mi re per Be molle dicendo Mi fa sol la et cetera che è un sproposito singolare Crede che gl’ antichi non esperimentassero altro che la prima sesquiottaua e sopra questo fondamento stabilessero le altre Et che queste cose erano state scritte da puri Mattematici [[che]] et non musici pratici come se per usare bene il Canone ci bisogni la pratica del contrapunto [[Ma]] Non è marauiglia dunque che egli dica che nel Monocordo non riuscisse se non la dupla, sesqualtera Diatessaron et la prima sesquiottaua perche non seppe che le terze et seste non si trouano nel Diatonico Diatonieo Crede che l’ alterare i Semituoni come fanno le Spetie meno usitate de gl’ antichi rendono l’ interuallo seguente incantabile Pare che li due interualli Enarmonici li faccia l’ uno in proportione 41/40 et l’ altro [[in]] 39/38 ma non gli pone distintamente ma incidentemente et gli fa eguali che non sono Dice che il Tuono diuiso in cinque interualli non solo si può cantare ma anco si canta nella musica ordinaria bene spesso Dice che tutti gli E la mi et B fa Be mi sono di due modi uno per Be molle et è semituono maggiore: l’ alto per be quadro et dinota tuono Vsa di questi segni [signum] [signum] dicendo che tanto è segnare C sol fa ut con il segno [[<.>]] [signum] quanto il D sol re col b. Fa coniettura che gl’ antichi non hauessero la musica nella perfettione che hoggi s’ usa. Dice che la radice (o perfettione) della professione (di musica) consiste in sapere la uarietà delle consonanze et passare da una in un’ altra con gratia et melodia et non i sapere i numeri delle loro proportioni Dice che l’ accrescere la sesta maggiore [[da prima]] [[non solo corr. supra lin.]] [[di g]] d’ un grado enarmonico d’ un semituono minore [o add. supra lin.] [[et]] d’ un maggiore non la rende dissonante anzi diletteuole [--] Il Tuono lo diuide cosi [Doni, Aduersaria Musica G, 16v,1; text: 1, 2, 3, 4, 5, un grado enarmonico, Semituono minore, maggiore, Tuono, ut, Re] E questa [[figura]] dichiaratione la mette nella fine del trattato in cambio di metterla nel principio È cosa sciocchissima usare il [sqb] per calare la uoce la metà d’ un Semituono minore Symphonurgiae species in qua [[comp]] cum plures phthongi eandem chordam continent in [[alter]] una uoce, phthongi alterius uocis ijs respondentes unam eamdemque consonantiam cum illius faciunt: item qua paucae consonantiae usurpantur [[possunt]] ut Diapason, Diapente Diatessaron uocari posset . . . . . [Doni, Aduersaria Musica G, 16v,2] Cum Modi habent singulos phthongos supra numerum infra et supra et continent Ditonum uel Trihemitonium cum Diapason uidentur adhibere consueuisse fere in parecbolis et ecdromis seu excursibus Ecdrome uero dici potest cum agoge excedit terminum modi seu illius chordam characteristicam sed sine actu cadentiali. Parecbole uero seu egressio dicitur cum actu cadentiali ut paginis anterioribus Modi igitur iusti seu 8 uocum terminari possunt in duabus extremis et medianis. Item ab octo usque ad 11 uoces nam hi praeterea terminari possunt in undecima ut [Doni, Aduersaria Musica G, 16v,3; text: E, F, G, A, [Sqb], C, D, e, f, g, a, [signum], 8, 10, 11, 12] Primae consonantiae sunt quae ex Diuisione Diapason nascuntur (uulgo perfectae) Secundae quae ex diuisione diapente (uulgo imperfectae) [--] [(Fughe) in marg.] antistrophae [[uo]] [seu decussatae corr. supra lin.] seu parallele uocari possunt cum [[eamdem]] eadem modulatio seruatur in priori parte meli Netodici et in posteriori Hypatodici: alteraque modulatio pariter repetitur in posteriori parte meli Netodici et priori Hypatodici [Doni, Aduersaria Musica G, 17r,1] [Doni, Aduersaria Musica G, 17r,2; text: Hypolydij Syncatalexes ordinariae, 8, 4, 3, Mixolydij] [--] Tres sunt modi [simplices add. supra lin.] Symphoniae Homotona cum utraque uox consonantiam eandem facit eademque chorda progreditur Homosymphona [Homotona ante corr.] [[ut]] cum utraque uox uarias chordas obseruat sed tamen eamdemque semper distantiam inuicem obtinet eademque consonantiam facit Anomoeosymphona cum [[<..>]] utraque uox uarios phthongos modulatur uariasque consonantias inuicem facit Quartus modus est mestus ut (falso bordone) ex homotono et anomoesymphona (Synodiographia disticha Tristicha tetrasticha Diagramma concentus duum, 3, 4. partium) 5. modus mestus ex Homosymphona et Anomoeosymphona cum [[duae]] ambae uoces tomum uariant et consonantias sed in ijsdem uocibus eamsdem consonantias faciunt Anomoeosymphona plures habet species quaedam enim hoc obseruat [[in]] cum plures phthongi [[eamdem chordam]] in eadem chorda repetuntur [[alia p]] altera pars unam faciat cum ijs phthongis consonantiam: alia uero species uariet aut non uariet prout libueris 6 Modus cum phthongo quodam grauiori continuante reliquae uoces uarient phthongos et consonantias 7 Cum extremis duabus uocibus monosonantibus mediae uoces uariantur Ex quattuor modis praecipuis frequentissimus hodie est Phrygius secundo loco Phrygius (qui in saltationibus frequentior omnibus est) tertio Dorius quarto Hypolydius Inter septem uero frequentissimus pariter Lydius Secundo loco Phrygius tertio Hypodorius quarto Hypophrygius quinto Dorius sexto Hypolydius septimo Mixolydius [--] Sicut oratio alia est pendens quae periodis non distinguitur Alia etiam multo magis quae nec colis distinguitur alia quae utramque habet distinctionem Ita Melopeia triplex est alia quae commode distincta est quasi in cola et periodos quod facient cadentiae alia tantum cadentias habent oscuras (ut non colis distincta nec periodis) alia quae nec obscura habet cadentias sed tota pendens et [[<..>]] tracta et suspensa Verum uice periodorum in melodijs uidentur esse cadentiae [[pa]] mediocrem numerum plausum usurpare siue pausis distinctae siue tantum phthongis longioribus Sed pro colis sunt cadentiae quaedam obscurae ut cum notae mediocres incidunt in chordas cardinales uel cum fiunt parecbolae. et Incisorum uero loco sunt quaecumque partes meli quae quocumque modo distinguantur siue incipiendo descendere post [[disc]] ascensum uel contra uel usurpando aliquem phthongum longiorem post aliquot breues Cadentiae indicari uidentur phtongis longioribus qui in chordis cardinalibus modorum canuntur post [[mediocrem]] numerum [saltem mediocrem add. supra lin.] uariorum phthongorum intellinguntur enim phthongi longiores qui etiam si [[p]] breues sunt pausas praecedunt Verum expressius iudicantur cadentiae [[per quas]] si non tantum phthongi longiores in chordis cardinalibus occurrunt [uel gradationes inter duas chordas cardinales in marg.]: sed praeterea parecbole (quod frequentius fit in cadentijs Netodicis) uel saltus Diapente uel Diatessaron ante eiusmodi phtongos longiores (quae sunt propriae cadentiae hypatodicae) Gradationes quattuor uel [[quinque]] octo phtongorum inter duas chordas cardinales Incisum [[satis di]] faciunt [--] Fantasiae multae insignium autorum [[p]] reperiuntur quae cadentias in omnibus prope chordis faciunt: quare huiusmodi modulationes nullum certum modum custodiunt Melodia pendens aerem habere non potest Incisa Melodiarum si nulla alia re distinguantur non uidentur distingui posse [[per]] plausum terminis quare si 15 phthongi exempli gratia perpetuo tenore et [[p]] notis aequalibus ascendant uel descendant in plura incisa diuidi nequibunt ut [Doni, Aduersaria Musica G, 19r; text: Incisum unum, quintum, secundum] Melopoeiae multa accidunt communia cum oratione ut uenustus et inuenustus; uelocitas tarditas. Morata Simplicitas, alacritas mollities, laetitia, maestitia, suauitas, asperitas (salebrosa) Magnifica arguta, complexa, simplex, uolubilis, grauis [[li]] seuera Inter membra melorum sunt Prothesis (propositio) et Apodosis [Apothesis add. supra lin.] (redditio) Circuitiones Periochae usurpari possunt pro partibus melorum in uniuersum indefinitis Periodi uero membra et commata: peculiarem magis habent significatum Cadentiae in Melopoeia periodica et quae habet aerem non tantum elucent in phthongis longioribus chordarum cardinalium sed etiam in coloribus quibusdam [[quos]] et relationibus propositionum et redditionum Ratio cur uocabula meli uocalis ut Prolepsis Eclepsis et cetera non inseruiant etiam cantui organico haec uidetur esse: quod sicut in cantu uocali huiusmodi uocabula significant ornamenta et uarias flexiones unius syllabae ita in cantu organico significare uidentur diminutionem unius phthongi longioris in cantu uocali uel certe non conuenire nisi ijs organis quae phthongos continuare possunt ut tibijs et uiolis cum fiunt (le lireggiate) Partes Meli Prosthesis, Antithesis, Ecthesis, Enthesis, Parenthesis Epithesis, Catathesis, Anathesis, Metathesis Parathesis, Synthesis, Episynthesis [--] Cantores quidam seu Histriones Hispani cantionibus quibusdam facetijs plenis quibus gestus ridiculos addebant Cardinalem Petrum Aldobrandinum magno maerore oppressum (quo tempore Ferrariense negotium feruebat) mirifice exhilaraunt ut pene inuito risum extorquerent: nam [[quia ex i]] Cardinalis credere nolebat eorum artem tantam esse ut ipsi maestitiam demere possent. Ijdem professi sunt lachrymas ipsi elicituros. Consonantiarum [[qu]] causae tres sunt mathematica, physica, metaphysica nam cum quaeritur cur Diapason consonet non Tonus qui propinquior est unisono id mathematica est quia Diapason sita est in perfectiori ac simpliciore proportione. Physica uero propter commotionem circulationum quae in aere fiunt a sonis Metaphysica uero quia natura ita comparatum est ut certis interuallis soni consonare deberent alioquin nullae symphoniae fieri possent nam si exempli gratia unisonum solum perfecte consonaret uoces enim quo minus ab unisono recederent eo minus [[consonant]] dissonarent [[semper ita]] continuo; nulla uariatio symphoniarum fieri posset Lucas Marentius quendam madrialem quo incipit Tirsi: modulatur hoc uocabulum initio cantilenae deinde ponit pausam satis longam ut tamen sensus dictionis post nomen (Tirsi) pendeat Hodierni melopoaei in illa cantione ubi sunt haec uerba uoglio morire anch’ io: saepissime repeti facerent hanc clausulam [[hanc] ab omnibus uocibus separatim: quasi omnes canentes deberent exprimere desiderium illud moriendi secundum se non secundum personam quam introducit poeta [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 20r; text: Diatessaron Lydia, Phrygia, Doria, T, S, ut, re, mi, fa, sol, la, C, G, F, D, A, E, [sqb], Modi] Hypodorius modus uidetur phthongum supernumerarium asciscere superne [sqb] magis enim ei conuenit pthongus Dorius et Mixolydius quam G Hypophrygius Hypophrygius asciscit superne A magis enim ei conuenit modus Dorius quam Hypolydius Hypolydius potius nam uidetur asciscere E inferne quam G superne ad euitandum tritonum Dorius sine dubio potius D inferne quam F superne propter Diagramma uetus et quia magis ei accedunt modi Phrygij quam Lydij Phrygius potius C quam E (ut imitetur Dorium quam inferne asciscat) sed paulo minus etiam E Lydius potius [sqb] inferne quam D superne accedit enim magis ad Mixolydium quam Phrygium Mixolydius potius C superne quam A inferne ad euitandum tritonum et quoniam potius fortasse accedit ad Lydium quam Hypodorium: sed paulo etiam minus asciscit A Hypodorius enim ex altera parte ei respondet [--] Quemadmodum suauior est cucumis ordinarius quam pepo malus ita suauior est Diatessaron quam Diapente auctior uel diminuta siue [[D.]] Tritonus et Semidiapente: quod ostendere uidetur consonantias sitas esse in indiuisibili sicut formas substantiales Populi qui in melis et cantibus suis naturaliter utuntur [te] Diatessaron Doria uidentur esse circumspecti et reconditi neque enim initio se effundunt sed paulatim. Qui Phrygia medio loco sunt qui Lydia effusiores sunt et magis simplices ut Galli Cum magna sit similitudo inter picturam et melopoeiam haec tamen diuersitas [[enim]] [enim corr. supra lin.] inter utramque reperitur nam cum exempli gratia Melopoeia constat ex Tonis et Semitonijs sicut pictura ex albo et nigro: in pictura uarietas fit ex mistione duorum eorum extremorum quae media est in melopoeia uero ex alijs interuallis quae ea duo elementa excedunt: sed nihilominus media quodammodo sunt habitudine: nam semjditonus uidetur esse medius inter tonum et Semitonium: ditonus aequiualere Tono [[fer]] Diatessaron Semitonio Diapente Tono (Diatessaron enim praeterita se habet sicut unisonum) Hexachordum minus Semitonio (Diapente enim praeterita se habet sicut unisonum) Hexachordum maius Tono (Diapente enim inferior pariter se habet sicut unisonum) Heptachordo minus Semitonio: Hexachordum enim maius se habet sicut tonus. Heptachordum maius Tono Diapente unisono. Itaque in pictura [[uari]] diuersitas colorum fiunt ex mistura extremorum: in musica ex uarijs habitudinibus duorum (seu plurium) elementorum (quae extremorum uicem obtinent) uariatis Possumus etiam conijcere extrema in musica esse unisonum et dissonum media uero interualla quae magni minusue accedant ad unisonantiam uel dissonantiam atque hinc est cur interualla minora semidiapason (seu Tritonum aut Semidiapente [[)]] iusta uel mutata) tendere uidentur ad u tamquam propinquius maiora uero ad Diapason. Hoc igitur posito dicerem tonum et semitonium sicut colores illos qui in simplici pictura uel monochromate usurpantur reliqua uero interualla sicut colores adumbratos uel illuminatos: adumbratos igitur colores referent interualla remissa et pressa ut Semiditonus diatessaron et cetera [[Illuminant]] illuminata intensa ut Ditonus diapente [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 21r,1; text: 4, 3, 6 i] Haec consonantia hexachordi minori diuisa in semidiatessaron et ditonum non consonat: minus enim dissonat quam multa alia interualla La ha compensato la minore perfettione della quarta rispetto alla quinta con: che la quinta s’ accoppia con minor numero di consonanze che la quarta perche la quinta s’ accoppia solo con l’ ottaua, con, la 4 et con la sesta. Ma la la quarta con l’ 8, con la quinta, con la sesta et con la terza Combinationes consonantiarum sunt [[22]] [[16]] [[sqb] 18 corr. supra lin.] sine Diapason cum [Doni, Aduersaria Musica G, 21r,2; text: 4/5, 5/4, 3 [signum]/6, 3 [signum]/6, 6 [signum]/3, 6 [signum]/3, 3 [signum]/4, 3 [signum]/4, 4/3, [[5/6]], [[6/5]], 6 [signum]/ 6 [signum], 6 [signum]/6 [signum], 6 [signum]/5, 6 [signum]/5, 5/6 [signum], 5/6[signum], [signum]] Diapason uero 12: sine replicatis [Doni, Aduersaria Musica G, 21r,3; text: 5, 4, 3, 6, [signa]] Consonum est medium inter unisonum et dissonum. Vnisonum uero exprimit diuinam naturam consonum hominum elementa dissonum. Interuala emmele exprimunt bruta [[et inste]] interualla Harmonica exprimunt morba et et planta Vel sic Vnisonum Deus Aequisonum Angeli Periaequisonum Homo Consonum Bruta Emmele Planta Pararmonium Monstra Ecmele Elementa [Doni, Aduersaria Musica G, 21r,4; text: 2, 3, 4, 5, 6 ,7, 8. [signa]] [- (che è il uino ma non crudo) o al uino di piemonte dolce e piccante, o al claretto di francia La [[sesta]] [terza corr. supra lin.] minore ha il dolce e [[piccolo]] [non molto grande corr. supra lin.] come [[il trebbiano]] [la corr. supra lin.] uernaccia La sesta minore ha il dolce grande languido come il Corso La sesta maggiore ha del grande e crudo [o aspro add. supra lin.] come [[Greco d’ Italia]] [[uino di Velletri corr. supra lin.]] uino de monti di Genoua Il tuono del piccolo e crudo come il uino di Pisa il Semituono del piccolo e dolce come il trebbiano La Semidiapente del dolce smaccato [con mistura di forte add. supra lin.] come il Romanesco, [[che]] dolce che piglia la sconta Il Tritono del crudo [crudissimo ante corr.] [et aspro corr. supra lin.] come [[nelle]] [[ne monti di Liguria]] [uini di Velletri corr. supra lin.] La settima del crudo e piu grande come Greco d’ Ischia [--] In Symphoniurgijs Antistrophicis uidentur uti debere eodem plane Rythmo et phthongis isochronis uerum circa melos nunc antiphonis uti nunc antistrophis [[<.>]] interuallis. Antistropha interualla sunt quae mutuo sibi respondent et simul sumpta conflant uel Vnisonum, uel Diapente uel Diapason. Itaque si Hypatodus ascendat Semiditonum Netodus descendet Ditonum est enim Ditonus antistrophum interuallum Semiditoni secundum Diapente. Poterat etiam descendere Hexachordum maius: quod interuallum est Antistrophum Semiditoni secundum Diapason. Poterat enim descendere per Semiditonum quod est interuallum Semiditoni [Semiditono ante corr.] Antistrophum seu potius idem secundum unisonum Belle enim hoc cadit ut seruetur natura meli nam exempli gratia si melopoeia [[se]] sit maesta et frequenter utatur Semiditonis in ascensu (qui hoc modo sunt ualde maesti) altera uox utetur Ditonis in descensu qui hoc modo sunt maesti in ascensu uero laeti Fortasse etiam hoc sensu intellegendus est Aristoteles cum ait Dithyrambos antiquos fuisse usos antistrophis Notandum hic est dum Hypatodus ascendit ab C ad C # Netodum si est in A debere descendere ad G qui phthongus unus erit ex phthongis modi antistrophi ut si melos sit Dorius hic phthongus reperietur in Tono Hypodorio subter uel in Mixolydio supra Notandum etiam in hac Symphoniurgia Antistrophica licere nonnumquam ubi altera uox sistit altera gradatim ascendere uel descendere praesertim si propinquum gradum utraque uox per hoc uentura sit ut [[uocem]] uoces distant Diapason diapete et uelint proximo loco distare Diapason Statarium melos quod sedate ac lente incedit. Motorium uod uelociter et concitate [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 22v; text: Tabula Antistrophum, Secundum Diapason, Diapente, Semitonus minus, Pseudodiapente, maius, Septenaria maior, minor, Tonus, Semiditonus, Senaria, Ditonus, Tritonus, Diatessaron auctior commate, Eadem interualla sunt Antistropha, unisonum, si uoces distant per, et coartentur Quo distat Vel eodem interuallo altera descendat altera ascendat, Hexachordum] [--] In Symphonijs Chromaticis extremas duas uoces abstinuisse puto chorda G perpetuo nisi cum tonus mutatur D enim nisi cum per coniunctionem procederet: Intermedias uero utraque usas fuit; [sed add. supra lin.] gradatim tantum non saltim Versus noui Tunde retunde caede procaciter Fugitabat compede fracta Volo miles tibi paras nec supernus ambules Adde puella Lesbium canorem [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 23v; text: Ex Claudini octastichis, acutissimum, V. Modus, 4, 3, [signum], [signum], VI. VII, VIII, IX, X, 8, 10, C. 1, I, II, III, IV, Mon ame et, le Rocher, Quand le iour, la face, Mondain, Quel Monstre, l’ Ambitieux, terre, lorsque, fauelle, on arresterà, Qui ne s’ esbalerà, fer, y il a, bien, Comme de, aigle, eau ua uiste, C’ est un grand ma, Qu’ as tu, XI. A, XII, 5, mondain, quelle est caste, Orfeure] [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 24v; text: Haec clauis deberet inseruire Tono Hypodorio et Hypophrygio, Hypolydio, Vel, Dorio, Phrygio, Lydio, Mixolydio, Hypermixolydio, Semitonium maius, aequale, minus, Dorius, Phrygius, Aeolius, Lydius, Iastius, Mixolydius, Hypolydius] [--] Quemadmodum magis decent ac delectant plicae togae Romanae quae uariae sunt et flexuosae quam tunicarum muliebrium Germanicarum [[per]] quae directae sunt ac perpetuae ita cantus [polykampeis] et uarij quam (mono a falso bordone [Doni, Aduersaria Musica G, 24r; text:Hypothema Diatonicum, Idem chromatice, Idem Enharmonicum, Secundum Zarlinum, Bottrigarium, Eruisti animam meam Domine ne periret] Notat Bottrigarius inter E et F # Zarlinum ponere Tonum contra suas Hypotheses (ubi uidelicet nos notauimus signum [signum]) sed minime id Zarlino oppo debuit nam ille Tonus non est Incompostus sed compositus hoc exemplo Zarlinj cum melos procedat ab C # ad A non potest requiri tonus uisionis qui est supra A Itaque subdole uidetur Zarlinus hoc exemplum meli ntra Hexachordum conclusi apposuisse cum haesitaret quod faciendum de illo Tono [tono ante corr.] disiunctiuo [--] Cur undecima diuisa in duas sextas consonat. Nona uero diuisam in sextam et quartam dissonat Vnica uidetur esse dissonantia secunda nempe: quae si sequitur [proxime add. supra lin.] octauam uel unisonum [[prop]] uera secunda est aut nona: si praecedit proxime octaua septima. Itaque iure optimo consistit circa octauam quae est cardo omnium consonantiarum: separans quodammodo octauam ab alijs consonantijs Tritonus uero et Semidiapente sunt potius [paraphthorai] consonantiarum Phthongi cardinales sunt tamquam stamen reliqui sicut trama, aut [[subt]] subtemen [[Procedendo per gradi all’ in sù sotto il C (o altra nota di Tuono) la settima (che è tra D et E) è più soaue dela seconda che è tra [sqb] et C) Procedendo per gradi all’ in giù sotto il C (cioè [[salendo f]] tenendo fermo C sol fa ut) la seconda detta sarà più soaue della settima detta. Ma procedendo per gradi sopra il C [all’ insù add. supra lin.] la seconda detta sarà meno soaue della settima detta. Ma procedendo per gradi sopra il c all’ ingiù sarà il contrario]] [[Ma tenendo fermo [[il]] l’ E o [sqb] sarà tutto l’ opposto]] La seconda [cosi add. supra lin.] maggiore [come minore add. supra lin.] andando gradatamente all’ insù, [[come]] dall’ unisono all’ ottaua (che si fa stante fermo il Basso è cruda: et la settima [maggiore add. supra lin.] molto piu tolerabile Ma andando all’ ingiù cioè dall’ ottaua all’ unisono la settima de cruda [gruda ante corr.] et la seconda più soaue Stando fermo il basso la quarta doppo la terza [seconda ante corr.] maggiore et auanti la quinta di grado fa buono effetto In chordis cardinalibus modorum tantum uidentur faciendi discantus Melodiae orthiae et furiosae uidentur desinere debere in acutum aut imo tenetur tonum dictionum quae [[acutum]] acuuntur in ultima Potest fieri Symphonurgia in qua extremae duae uoces in chordis cardinalibus non utantur nisi consonantibus atque ijs primis. ut 8. 11. 12. 15. [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 23r; text: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 19, 17, 20, 22, [signa], secunda, tertia, quarta, septima, sexta, quinta, minor, maior, tria semidiapente, Buona, cattiua, bona, media, optima, C, F] [--] Diametralis aspectus exprimit diapason, trigonus Diapente, tetragonus Diatessaron, pentagonus ditonum. [[[Doni, Aduersaria Musica G, 24r,1; text: 7, 6, 5, 4, 3, 2, [signa]]] [Doni, Aduersaria Musica G, 24r,2; text: 9, 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2, [signa]] Modi bifariam diuiduntur in Acrotoniaeos et Acremitoniaeos Vel Diapason Systemata in Diatonico genere bifariam diuiduntur in cataniaea et catemitoniaea quae habent [kato] tonum uel Semitonium bus addi possent Systemata amphitoniaea tasemitoniaea [tatoniaea ante corr.]. Dorius et Mixolydius uel oxytoniaea atoniaea Hypolydius et [[Hypoph]] et Lydius. Barytoniaea Amphitoniaea Hypodorius Hypophrygius, Phrygius In Chromatico et Enarmonio Barypycna, Oxypycna, Mesopycna seu Amphipycna [--] Et l’ istesso ordine (di cominciare il primo luogo de Semituoni nella quarta) lo osserua Iamblico nella sua uita di Pitagora discorrendo del modo tenuto da lui in trouare la musica doue dice [[<..>]] [hode en men te arkhaiotera te epikhordio pantas ek tou barytatos tous (phthoggos) ep’ allelon tetartous ten diatessaron allelois di’ holou symphonein tou hemitoniou kata metabasin ten te proten kai ten mesen kai ten triten khoran metalambanontos kata to tetrakhordon] Et l’ istesso dice de 4 luoghi della quinta nel Sistema perfetto d’ otto corde [[ritro]] o uoci ritrouato da Pitagora [exartyseis] [Potius preparationes animi in marg.] apud Iamblicum uidentur fuisse apud Pythagoricos condimenta cantus ut puta melismata et cetera [epaphai] uero pulsantiunculae quaedam fidium [[seu]] certi modi di toccare le corde delicatamente [hoti tois men gnorimois tas legomenas exartyseis te kai epaphas synetatte kai synermozeto daimonios mekhanomenos kerasmata tinon melon diatonikon te kai khromatikon kai enarmonikon di’ hon rhadios tis ta enantia perietrepon kai perihegon [peririegon ante corr.] ta tes psykhes pathe neon en autois alogos synistamena kai hypophyomena, lypa kai orgas kai eleous kai zelous atopous kai phobous epithymias te pantas kai thymous kai arexeis kai khaunoseis kay hyptotatas kai sphodrotatas epanorthoumenos pros areten touton hekaston dia ton prosekonton melon hon dia tinon soterion [sygkekramenon add. supra lin.] pharmakon. et reliqua Quod fertur Spondaeo Modo Iuuenem repressum fuisse [[pr] quamuis nonnulli id Socrati ascribunt tamen probabilius de Pythagora fertur quandoquidem a graui accuratoque scriptore Iamblicho proditur: qui praesertim usus maxime uidetur Vita eiusdem Pythagorae ab Aristoxeno [--] fusius scripta Iamblichi caput 25. [Hypelambane de kai ten mousiken megala symballesthai pros hygieian an tis aute khretai kata tous prosekontas tropous eiothei gar ou parergos te toiaute khresthai katharsei; touto gar de kai prosegoreue then dia tes mousikes iatreian hepteto peri ten earinen horan tes toiautes melodias. Ekathize gar en meso tina lyras ephaptomenon kai kyklo ekathizonto hoi melodein dynatoi; kai houto ekeinou krouontos synedon paianas tinas] (non [paionas]) [di’ hon euphrainesthai kai emmeleis kai eyrhythmoi ginesthai edokoun; khresthai d’ autous kata ton allon khronon te mousike en iatreias taxei; kai einai tina mele pros ta psykhes pepoiemena pathe pros te athymias kai degmous; ha de bomthetikotata epinenoeto; kai palin au hetera pros tas tous thymous kai pros pasan parallagen: toiauten pshykhes einai de kai pros tas epithymias allo genos melopoiias exeuremenon] et caetera. et paulo post [Khresthai de kai Homerou kai Hesiodou lexesin exeilegmenais pros epanorthosin psykhes] et caetera. et paulo post [Eti toinyn sympan ti Pythagorikon didaskaleon ten legomenen exartysin kai synarmogan kai epaphan epoieto melesi tisin epitedeiois eis ta enantia pathe periagon khresimos tas tes psykhes diatheseis: epi te gar eynas trepomenoi ton meth’ hemeran tarakhon kai perekheiaton ton exekatheron tas dianoias hodais tisi kai melon idiomasi kai hesykhes paraskeuazon heautois ek toutou kai oligoneirous tous hypnous. Exanistamenoi te ex tes koites nokhelias palin [--] kai karous di’ allotropon apellasson asmaton. Esti de kai hoti aneu lexeos dia melismaton hopous te kai pathe kai nosemata tina aphygiazon hos rhasin epadontes hos aletheos; kai eikos enteuthei potheo tounoma touto eis to meson parelelythenai to tes Epodes.] Pythagoras omnium Dialectorum Graecanicorum optimum Doricum iudicasse sicut et harmoniam [kai pro toutou (Epikharm) ton Pythagoran ton dialekton aristen lambanein ten Dorida, kathaper kai ten harmonian tes mousikes kai ten iada kai ten aiolida meteskhekenai tes epi khromatos prosodias. Atthida [Atthida ante corr.] de katakoresteron metaskhekenai tou khromatou; ten de Dorion dialekton enarmonion einai sostekyian ek ton phoneenton grammaton] Iamblichus acutissimam chordam accipit Hypaten grauissimam Neten Iamblichus Diatessaron constare ait ex duobus tonis et quod dicitur Semitonium [Dialogistica in marg.] Symphonurgia Metaplastica [Prosomiletica, Metallogica, Pedestris, Prosodica add. supra lin.] qua sociatur uox loquentis cum aliquo instrumento cui affinis est Synanetica qua plura tintinnabula sociantur Species Symphonurgiae homosymphona est qua plura tintinnabula concinantur Melos pedestre seu sermocinatorium et, Cantiones Matrialium sunt Rhythmis confusis confectae. Saltatione uero Rhythmis mistis: paucissimae uero Rhythmis puris Mistio et confusio Rhythmorum cum fit inter duas uoces uocari potest Implexio [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 26r,1; text: D, D #, E, F #, G, G #, C, C #, f, b, d, f #, [sqb], e e, f f, f f #, g, g #, c, c #, d #] Vti possimus his signis [signum] [signum] etiam pro b ut significemus phthongum demitti semitonium minus: assignando [signum] C et F in intentione [signum] enim D et G. Pro remissionibus uero [[et]] [to] E et A signum [signum] supponendo sed [tois] D et G signum [signum] pariter supponendo [signum] significat [[toni maiorem partem [signum] uersus eam partem in qua uerga [signum] uero minorem]] 27/25 [signum] [[signum]] uero 16/15 [16/16 ante corr.] sed [signum] significat 25/24 Posset etiam pro E [signum] poni D [signum] et idem esset [--] Ratio cur in ligaturis Syncoparum Phthongus qui sequitur phthongum ligatum descendere debeat uidetur [[es]] sumi debere ex hypothesi Phthongorum qui post ictum Aristotile docente remittuntur quousque ad diapason perueniant Experiundum an duae Diapason recte procedant cum inter duos phthongos descendunt [[<..>]] an ascendentes interuallum aliquod non sonum intercedit Concentus paromeeosymphonus est cum netodus et hypatodus perpetuo distant tertijs uel sextis sed partim maioribus partim minoribus Fabio Colonna ha fatto un’ trattato del manico del liuto mostrando il modo di perfezzionarlo Melos aliud est [[sing]] [kath’ ena phthoggon] in quo idem phthongus continuo non repetitur sed post alios interpositos. Aliud miscellum in quo idem phthongus bis et saepius aliquando repetitur sectione Hic duplex est uel enim multasue chordas easdem repetit uel paucas Rursus Melos uel est angusti Systematis uel lati Vel paucos et similes phthongos oberrat uel multos et uarios Caeci qui uiolinum pulsant passim Romae imitantur continuis arculi ductionibus dicta quaedam uulgaria in quibus aperte cognoscitur melos illud continuum de quo Aristoxenus in his Buona sera Buona sera. et Ah traditore Symphonia alia est homotonosa: alia hetero . . . Homotonosa alia est diphona alia polyphona Hetero . . . . . alia est synechotona alia Diastematica alia mista. Prima ut plurium tintinnabulorum Secunda ut plurium Cithararum uel Lyrarum tertia cum actori melos organicum accinitur Vel Symphonia alia est homotona alia allaeotona alia heterotona. Et haec simplex. Mista uero est ex homotona et heterotona: alia ex homotona et alloeotona alia ex heterotona et alloeotona
Title: Aduersaria Musica G
Editor: Massimo Redaelli Source: Florence, Biblioteca Marucelliana, MS A.291, f. <1r>-<26v>
[--] [G in marg.] Aduersaria Musica Pulsuum differentiae aliae sunt intrinsecae quae a uitula ui oriuntur ut celer tardus magnus paruus. Alie extrinsecae quae ab arteria et organis nascuntur ut siccus durus mollior et cetera. Priores attendendae sunt Rhythmico non posteriores Tres uidentur fuisse differentiae modorum prima in qua Diatessaron procedit per Semitonium maius in qua [[sunt]] essent Dorius. Secunda in qua Semitonium canitur aequale in qua essent Phrygius et Aeolius. Tertia in qua Semitonium minus [[in]] qua canebatur Lydius et Iastius. Ad primam speciem pertinet in genere diatono species syntona Ptolomaei et Didymi Ad secundam Diatonum Diatoniaeum [Diatonium ante corr.] pro semitonio maiorj usurpans limma Syntonum Aristoxeni Ad tertiam Diatonum molle Aristoxeni uel Ptolomaei uel Diatonum Toniaeum In chromate uero ad primam speciem pertinet Syntonum Didymi Ad secundam [[Syntonum Ptolomaei]] Aristoxeni [[Syntonum]] [Toniaeum corr. supra lin.] ac Eratostheni [[Diatonum pr]] chromaticum procedens per limma et 135/128. Item Boethij Ad tertiam Aristoxeni molle. Didymi inuersum. Molle Ptolomaei. Item Syntonum Ptolomaei (nam primum interuallum non tantum est Semitonio minus sed multo etiam angustius secundo) Species concentus Antistrophica usurpari potest ad hunc modum in qua cum una uox ascendit [[p]] uel descendit per aliquod interuallum altera contrario modo procedit per interuallum antistrophum ut si altera uox ascendit diapente altera descendit diatessaron si altera ascendit ditonum altera descendit hexaschordum minus. Aduertendum uero est ascendente altera per Tonum alteram debere ascendere per semitonium et b uel # facienda ut extrema tantum agogae alicuius [antistrephetai]: in uocibus uero intermediis dum uero una per tonum exempli gratia descendit altera descendat per semitonium. Possumus etiam ubi sequuturum est interuallum dissonum phthongum alterius partis producere ultra mensuram alterius ut dissonantia non cadat in arsim aut thesim [--] [[[Doni, Aduersaria Musica G, 1v,1; text: 1, 3, 6, 7, 8, 5]]] [Doni, Aduersaria Musica G, 1v,2; text: 8, 3, [signum], 3, 1, 6, 5, 4, 2] Quatuor praecipuis Modis uidentur congruere peculiares melopoeiae formae Exempli gratia Dorio conueniunt interualla remota tam ascendendo quam descendendo [signum] [[signum] Vel distingui possunt hac ratione ut Diapason diuidatur in partem grauem et acutam atque in aliquibus modis utraque pars per gradus moduletur ut plurimum in alijs per saltus in alijs inferior seu grauis per saltus superior per gradus: in alijs denique contrario modo infra lineas] Lydio (qui uidetur Dorio contrarius) interualla propinqua tam in ascensu quam descensu. Mixolydio interualla propinqua in ascensu: remota in descensu Phrygio contra remota in ascensu: in descensu propinqua Antisemasiae sunt quattuor species prima Integri soni cum integro sono (uulgo nota contro nota [Doni, Aduersaria Musica G, 1v,3] Secunda plures soni cum uno sono: sed tamen ut extrema [[tertia illo]] huius et illius simul conueniant [Doni, Aduersaria Musica G, 1v,4] Tertia cum duo soni alterum tantum extremum una habent [Doni, Aduersaria Musica G, 1v,4] Quarta cum neutrum ut [Doni, Aduersaria Musica G, 1v,5] Antirhythmiasis [[tres]] [4 corr. supra lin.] species praecipuae statui possunt prima cum Phrygius aliquotam partem Rhythmi tenet ut integram dimidiam quartam quintam et cetera [Doni, Aduersaria Musica G, 1v,6; text: Complicata] [--] Secunda species cum phthongus aliquotam partem Rhtythmi obtinet et praeterea aliquantam (puntata) ut [Doni, Aduersaria Musica G, 2r,1] Tertia species [sesquarta supra lin.] cum phthongi [[plura]] duae partes duobus Rhythmis, [[d]] uel duabus partibus unius Rhythmi participant (Sincopata) ut [Doni, Aduersaria Musica G, 2r,2] Quarta species ex secunda et tertia constat: cum non tantum syncope fit sed etiam punctatio ut [Doni, Aduersaria Musica G, 2r,3] Modulatio Doria in qua pro chordis C F ponantur C # F # si id [[f]] perpetuo fiat [uel locis distantibus add. supra lin.] uocabitur Doria Phrygiazusa. Si uero [[nunc]] nunc illae duae nunc hae usurpantur [maxime locis uicinis add. supra lin.] uocari potius debebit [[cho]] chromatizusa Zarlinus animaduertit D # et G # non esse chordas chromaticas nec Diatonicas non potuit tamen discernere quaenam essent. Huiusmodi chordas sequitur interualla praecedere semitoni inter C et D # et F et G # In synodijs dyadicis antistrophicis melius seruatur natura et proprietas modorum propter frequentia Diapason et quoniam maxima distantia fiunt uel in Diapason chordis uel in ijs quae ditonos ac semiditonos proprios cuiusque modi terminant Quinarius numerus uidetur praecipue uirilem morem et erectum possidere. Diapente consonantia mascula respectu diatessaron quinque sonis constat. Item ditonus respectu semiditoni mascula constat proportione 5/4. Rhythmus orthius V breuibus constans est inter omnes uirilis et [egertikos] In musica ex 5 et 4 fit octo non nouem Ditonus uidetur exprimi per 7/6 Semiditonus per 6/5 Mollitiem exprimi puto per descensus continuos et spissorum phthongorum Aristoteles in lectione de uoce testatur fletus exprimi per ascensus continuos [[per]] uersus acutum D # et G # notandae potius uidentur sic D [signum] G [signum]. C uero et F sic C [signum] F [signum] [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 2v; text: Lydio, Frigio, Dorio, Hypolydio, Hypophrygio, Hypodorio, Missolidio, A, [sqb], C, D, E, F, G, a, [signa]] Le corde segnate con la stella sono quelle nelle quali i modi fanno le loro cadenze Connettendo i modi i questi [questo ante corr.] due modi ne segue qualche uarieta in fare le mutationi: perche uolendo per esempio dal D [dall’ A ante corr.] dell’ Hypodorio ascendere un [[Tuono]] Semituono posso passare all’ [sqb] dell’ Hipofrigio perche è lontano un tuono ma questo poco rileua perche passando al [sqb] dell’ Ipolidio il medesimo consegue o all’ A del Dorio Se di poi uoglio ascendere un tuono Interponendo fra questi 7 gl’ altri d’ Aristosseno è forse più a proposito la prima connessione che la seconda perche sopra ogni uoce si troua il suo semituono Il meglio di tutti pare che sia usare la prima ma [[par]] far cosi presa che s’ ha la uoce più graue dell’ Ipodorio A uolendo modulare l’ Ipofrigio cominciando dalla sua corda principale pigliare il G di sopra parallelo all’ a dell’ Ipodorio e porlo con la mente nell’ A o proslambanomenon del medesimo Ipofrigio come insegna Gaudentio [[con]] pigliando il tuono del medesimo A e poi seguitando la modulatione in su andare parimente ascendendo per a [sqb] c d e del medesimo Ipofrigio nel secondo ottacordo [--] che la prima connessione sia probabile et accomodata alle mutationi da questo si conosce. Io uolgio exempli gratia passare dal D [dall’ A ante corr.] dell’ Ipodorio passare al tuono Ipofrigio trouo l’ altro D dell’ Ipofrigio e continuo in su. et cosi in luogo di dire re mi fa re mi fa sol (bisognerà ch’ io dica Re mi fa sol re mi fa) deduttione accomodata a questa mutatione perche è quella del Frigio [dell’ Ipodorio ante corr.] che poco differisce dall’ Ipofrigio nella spezie et quasi solo nel Tuono. Nella seconda connessione uolendo passare all’ Ipofrigio bisognerà arriuare sino all’ E dell’ Ipodorio et indi partirsi et andare al D [[af]] ipofrigio ma allora si moduleranno 4. tuoni uno doppo l’ altro il che uolendo fare nella connessione di sopra è necessario doppo l’ E Ipofrigio [[and]] passare all’ E Ipolidio et salendo un pentatono all’ E Doria La connessione de modi antichi è simile [[all]] a quella di due registri che si troua in alcuni organi ne quali il [[piu]] C più acuto è unisono del G del più graue [[mentouat]] [[come nota]] de quali fa mentione il Gallilei foglio 39 Da quello che dice il Gallileo foglio 47 Mi confermo nel credere che le terze maggiori siano più perfette nel liuto et le minori nel cembalo Credo che l’ accordare il cembalo come il liuto non faccia buon’ effetto non per altro [[che per sen]] che perche nel cembalo le corde durano più a rimbombare quando non si smorzano: onde le terze maggiori benche più tese tenendo il dito fermo uengono alla loro giustezza con l’ abbassamento della uoce: Ma le minori che sono più giuste che nel liuto col calare della uoce poco possono peggiorare Compositioni a uoci mutate nelle quali il soprano per esempio diuenta contralto [--] Il Basso del Madrigale J’ ay de l’ auare (il quale Madrigale è del modo Ipolidio perche finisce in F fa ut: benche sia misto con l’ Ipodorio perche ha alcune cadenze in A la mi re et E la mi) ha questo passo (che per fuga si repete dell’ altre parti) [Doni, Aduersaria Musica G, 3v; text: Pleurez plustot] Si puo dire che sia Dorio se quel semituono che è tra F et F # [[ho]] lo [[uoglia]] pigliamo per il primo interuallo del Dorio E F ouero Hypodorio se lo cominciamo dall’ E (doue pare che deue cominciare perche ui [[fa]] la cadenza [Svd]) ascendendo [[F]] per F # G # a che il procedere dell’ [[Ipodorio]] cioè A # ouero possi dire Frigio ordinato nella seconda connessione come se passasse dall’ E Ipolidio al C Frigio che corrisponderà al F # di questo passo et al G # corrisponderà il D Frigio Vbi Demetrius ait Aegyptios cecinisse septem Graecorum uocales duplici modo intelligi posse uidetur uel ita ut Sacerdos [[dum]] uerba simpliciter eloqueretur uel etiam caneret interim chorus easdem uocales modularetur exempli gratia dum Sacerdos caneret uel recitaret hoc uerbum [nodi] dum syllabam [no] efferret chorus concineret [to o] dum ille [di] diceret chorus to [i] modularetur Il Madrigale di Luca Marentio O uoi che sospirate [[d]] si può chiamare d’ un modo ambulatorio perche auanti il mezzo usa quasi in tutte le corde il [sqb] che fa ascendere il tuono ò melos et uerso la fine il b che lo fa scendere onde ricerca si può dire tutti i tuoni Phthongi qui uel uoce eduntur uel arculo alicui chordae affricato multifariam fieri possunt tum partim sunt submissi 1 partim elati 2 partim initio submissi sub finem elati 3 partim contra initio elati sub finem submissi [4 add. supra lin.] [--] partim [6 add. supra lin.] initio et sub finem submissi in medio elati 5. Partim [5 add. supra lin.] initio et sub finem elati in medio submissi 6 Non uidetur enim caeteris despectis solus [[quintus]] [sextus corr. supra lin.] modus in phthongis longioribus usurpandus sed prout melodiarum et carminis sensus postulat nunc hic nunc ille In uniuersum uidetur praestare qui paulatim increscit quam uniformis [[quam]] quemadmodum enim pictura perfecta talem habent [[p]] colorem harmogen nec extrema facile iunguntur ita hoc in melodia seruandum uidetur praesertim cum nullum fere genus melodiae plures quam tres habet colores qui sunt Tonus, Interuallum tertium caeteris maius, et interualla minora diesis in Enarmonio [Enarmonia ante corr.] Semitonio in Chromatico et Diatonico Videtur Diatessaron caeteris consonantijs imperfectior cum enim omnes consonantiae imperfectae [[un]] mereantur suas [[antistrophas]] [propinquas corr. supra lin.] appetere a quibus perfici possunt [[Diatessaron]] per dilatationem Diatessaron remotior est a Diapente a qua perfectentur quam Semiditonus a Ditono Sed de Hexachordo minori quid dicemus an perfjcietur [perfecetur ante corr.] a maiori quod durius est? Quemadmodum animalia uarias habent proportiones membrorum ita generis interualla alia fere aequalia, [alia add. supra lin.] magis inaequalia Vt Semitonijs maioribus uel minoribus aut aequalibus item hoc uel illo Rhythmi hoc uel illo genere melismatis pertinet potius ad [ethos] Toni quam ad Tropum Modulatio Romani Michaelij quam ait Tonum descendere et tantundem ascendere ut redeat ad eandem tensionem potius semitonio id praestat Vide similem apud Lucam Marentium sed sine Canone. Habet [[h]] enim hoc Systema Michaelij modulatio [Doni, Aduersaria Musica G, 4r] Hinc sequi uidetur non posse per nostra signa Tonum demitti uel attolli nisi per Semitonij spatium: uel uel per diatessaron mutando unicam chordam nisi uelimus duabus clauibus uti. Sed cogitandum [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 4v,1; text: T, S] Hoc ostendit posse tantum demitti tonum non uariata specie per nostra signa nam si uelimus exempli gratia mutare speciem Hypolydiam in Hypophrygiam uel Hypoaeoliam ut post duos tonos sequatur semitonium oportere duo b b tertio interuallo inter A re et B fa ponere Vides etiam in praedicta demissione [Toni supra lin.] non seruari naturam meli sed tonum poni inter duo semitonia Connexio Modi Lydij cum Dorio his signis fieri debere uidetur [Doni, Aduersaria Musica G, 4v,2; text: T, S] Mutationes Tonorum quae non per pericopas sed per unam alteramue uocum fiunt uidentur commode notari posse apposito phthongo metabolico littera ea quae phtongo naturali illius tropi respondet apposita una ex his notis numeralibus 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 quarum prima indicet Hypodorium secunda Hypophrygium et cetera sic [Doni, Aduersaria Musica G, 4v,3; text: Dorium Melos, idest Metabole Lydij, c. [[<.>]], d] Congruum enim est iuxta primum phthongum a parte laeua notam numeralem apponere deinde singulis phthongis cum pauci sunt litteras peculiares et supponere ut hic: quod si metabole longior fiat melius erit clauim mutari uel systema attollere uel demittere chorde A la mi re recte crassior fit ut denotet mesem et Tonum diuisionis [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 5r,1; text: E, F, G, A, [sqb], C, D, e] Le congetture di [[scrittori di]] [chi scriue con corr. supra lin.] giuditio doue mancano le proue euidenti sogliono essere efficaci co’ lettori parimente giuditiosi come fra quelli fra i quali u’ è simboletta come la influenza operano et le cause inferiori producano [[in]] i suoi effetti in materie proportionatamente adequate a se. [epaphai] apud Iamblicum in uita Pythagorae fortasse sunt pulsationes quaedam chordarum in organis quae summopere delectant Ibidem [exartyseis] uidentur significare condimenta seu melismata cantus 13 Modi his [[<.>]] notis signare poterunt in metabolis [Doni, Aduersaria Musica G, 5r,2; text: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 1i. 12, [signa]] Scabilli imago ut puto uisitur in statua Vitelleschi quae in Dianae figuram ab indocto statuario restaurata est In tutte le altre cose pare che la natura superi l’ arte ma nella musica al contrario perche per esempio la pittura non potrà mai arriuare alla belleza de colori d’ un Pauone o uccello di Paradiso ma la musica artificiale supera di gran lunga il canto de Rossignuoli Cosi la statuaria non farà mai una statua che sia bella d’ un huomo ben composto De antiphonis uide Nicephorum Callistum Melismata (Trilli) uidentur ab aniculis desumpta Existimo homines tristes delectari potius cantibus [[<..>]] laetis, laetos uero cantibus tristibus contra quam uidetur Marino Mersenno [--] Iacomo Mazzoni tratta della musica e de modi nelle questioni Non deerit fortasse qui relictis Graecis [[nos]] suadeat nobis musicen Hebraeorum requirere sicut non defuit qui pro Vesuuianis aedificijs innuit Salomonicum templum [[Syr]] nobis proponi debere [[ne]] [ut Posseuinus corr. supra lin.] quidem apud Posseuinum Posseuinus libellum Euclidi tributum suspicatur esse Pappi Alexandrini Idem testatur habuisse penes se [[habum]] pleniorem musicae antiquae tractationem (qui uitam et inire iam ultra 70 aetatis annum honestissime impendit) mihi denique quod numquam alijs uoluerat concessit Idem citat Enchiridion de arte musica Vincentius in speculo doctrinali Quidam Architectus apud Rosseuinum de Vitruuio ait multa tamen putant se docuisse quae cum ad rem uenitur et usum nequiquam succedunt Modus diuidendi quodlibet interuallum musicum in partes quasuis aequales fit per instrumentum Heliconam [[p]] extensis primum duabus chordis parallellis eiusdemque magnitudinis et aequaliter tensis et perfectae deinde ea distantia inter se remissis ut transuersa magade ducta [[per]] sub utraque sonum quae tantum reddant: si enim aliae chordae interijciantur aequalibus spatijs inter se [[dist]] dissitae ita ut eadem magade secentur praedictum interuallum in tot partes diuidant quot chordae erunt ut hic [Doni, Aduersaria Musica G, 5v; text: A, B, C, D, E, F, G, H, 4, 3] Si enim chorda G H in medio aliarum duarum interijciatur et magas E F ita ut omnes tres secet ut A E et C F exempli gratia Diatessaron consonet chorda media [--] diatessaron in duas partes aequales secabit Hypodorius uidetur natus ex additione unius Toni sub Dorium. Hypophrygius pariter ex additione unius toni sub Phrygium. Hypolydius ex additione unius Toni sub Lydium. Siquis in Magadide per triangulos analogicos Systema diapason [[di]] uel maius diuidat in [[IX]] 12 aequalia semitonia et nunc modulatur per bina seu tonos uel terna seu [[de]] Semiditonos uel quaterna seu ditonos cognoscet primam modulationem esse duram secundam mollem et suauem tertiam uero caeteris pulchriorem prima exprimit Diatonicum secunda Chromaticum tertia chromaticum Il gran numero de tasti dell’ Archicembalo sbigottisce ogni celebre sonatore Nell’ [Is ante corr.] Istromento accordato al genere Cromatico et enarmonico si potrà sonare qualche cosa pura Diatonica: ma non per il contrario in uno Instromento puro Diatonico sonare qualche cosa cromatica et Enarmonica et la ragione e perche non si fa hoggi un Instrumento Cromatico senza tutte le corde Diatoniche ne l’ Enarmonico senza le Cromatiche e Diatoniche De ui musicae uide Suidam in Hypatia Non minus probabile puto hodie Diatonicum cani in quo [[duo int]] pro semitonijs maioribus ponatur sesqui 135/128 quam uel Sintonum uel Diatonicum aequatum secundum Aristoxenum. Hoc enim differt a Diatoniaeo quod in eo [[du]] singula semitonia minuuntur Singulis commatibus hic uero dimidijs [circiter add. supra lin.]: quare necesse est comma illud fere integrum aequari inter duos tonos minores Quemadmodum uera architecturae ratio ualde deprauata est ob minutias illas quas hodie in sacellis affectant: ita uera melodia fere pessum data es ob nimia artificia concentuum Huiusmodi species modulationis uocari potest [Doni, Aduersaria Musica G, 6r; text: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8] [--] Temperatura parilis uocari potest quae Aristoxeno tribuitur ita Vicentini Imparilis uero perfecta. Errori del Vicentino Crede che gl’ antichi diuidessero la quarta per li tre generi perche era in grande onore e perche da essa componeuano le altre consonanze Gli effetti che scriuono gl’ antichi che faceua la musica gl’ attribuisce all’ infrequenza delle musiche [e norma delle cose add. supra lin.] credendosi che per l’ abbondanza loro hoggi non facci il medesimo In qualche parte dell’ Vngheria dice che ancor’ hoggi s’ usa di cantare le 7 [[note]] lettere A B C et cetera in uece delle sei sillabe Papa Giouanni XX accarezzò assai Guidone e lo uolle ritenere in corte Egli scrisse nella Pomposa Abbatia presso Ferrara. El Vicentino scrisse in Ferrara sotto la protettione del Cardinale da Este Abbate della Pomposa Chiama Giouanni de Muris grande filosofo Vuole che le note [Mxv] [Lv] [Bv] [Sv] et le altre sino alla semicroma siano state trouate tutte dal predetto Giouanni e cauate da [sqb] et b Fa differenza di generi misti con li generi Di spetie con le speite et di generi con le spetie Per spetie non intende particolari diuisione di tetracordi: ma [[le ste]] i medesimi interualli trasposti in più modi come le specie di quarta et quinta de gl’ antichi Vuole ch’ il Diatonico s’ usasse in feste pubbliche, in luoghi comuni et ad uso delle uolgarj orecchie Ma il Cromatico et Enarmonico per i priuati solazzi de Signori ad uso delle [[p]] purgate orecchie in lode di gran personaggi et Heroi La sua Harmonia e questa Diuide il Tuono in 5 parti eguali due delle quali da al Semituono minore et 3 al maggiore ma nella prassi delle specie di quarta e nelle melodie si serue solo della diuisione del Semituono maggiore (per l’ Enarmonio) facendo cantare nel [-]] due particelle incomposte (ch’ egli chiama diesi maggiore Enarmonico) et nel Cromatico Semituono minore Il comma fa la metà del diesi minore. Il Tuono maggiore [[fa d’ un comma]] fa di 10 commi il minore d’ otto. cioè di due Semituoni minori Esplica l’ interuallo incomposto scioccamente e non [[<.>]] come Boetio. Si crede che Boetio per spetie del Genere Cromatico le parti de gradi d’ una quarta diuisa Cromaticamente cioè l’ interualli aggiunti dal Genere Cromatico alla quarta Diatonica. Et cosi Don Nicola chiama specie chromatichi tutti l’ interualli che hanno una delle uoci segnate con qualche segno accidentale [signum] come [Doni, Aduersaria Musica G, 7r,1; text: specie cromatica, et cetera] E nell’ istesso senso piglia le specie Enarmoniche [Doni, Aduersaria Musica G, 7r,2; text: Tono diuiso in 4 parti ascendendo] Le legature non le segna cosi [Doni, Aduersaria Musica G, 7r,3] ma cosi [Doni, Aduersaria Musica G, 7r,4] Se il diesi s’ intende nella prima metà e cosi [Doni, Aduersaria Musica G, 7r,5] Se s’ intende per la seconda metà: et cosi nell’ Enarmonico. E quando il segno è innanzi [[<.>]] s’ intende per tutta [Doni, Aduersaria Musica G, 7r,6] Vuole ch’ il Semituono minore quando ascende sia allegro e scendendo mesto et il maggiore al contrario Nota egli che molte uolte interuiene per causa de segni accidentali che il canto s’ alzi o s’ abbassi perche [[f]] alzando uno troppo il # o abbassando il b gl’ altri per non discordare secondano il medesimo errore Fa distintione di Tuoni [e Semituoni add. supra lin.] naturali et accidentali di Terze maggiori e minori naturali et accidentali e cosi quarte quinte et cetera [--] Pone una terza minima cioè quella ch’ è dimuinuita d’ un [[Semituono]] diesi minore (et una terza [[<....>]] piu di maggiore cioè quella che accresciuta d’ un comma. Et usa di dire terza quarta o quinta et cetera propinqua e propinquissima quando hanno o comma o due più o meno Attribuisce la dispositione di tutto il Sistema perfetto [a Pitagora add. supra lin.] et a Tolomeo l’ inuentione di Proslambanomenos Dice che si spunta la quinta per l’ acquisto delle terze e seste Mette le 3 specie di quarte cromatiche al contrario delle Diatoniche perche [[ess]] hauendo la prima specie diatonica un Tuono Semituono et tuono: nella prima cromatica mette prima un semituono maggiore poi un semiditono poi un semituono minore Crede che cromatico appresso Boetio uoglia dire grado differente dal Diatonico et però mette le specie al contrario come dire quella che è prima nel Diatonico la fa terza nel Cromatico Nella quarta specie di quinta mette cinque interualli et sei corde per sfuggire il tuono della disgiuntione ch’ egli diuide: e per conseguenza l’ ottaue cromatiche le fa di 9 uoci Il medesimo stile tiene nel quarte quinte Enarmoniche di mettere l’ interuallo grande [piccolo in queste doue ante corr.] di queste doue il piccolo o semituono nelle djatoniche Le quinte Enarmoniche le fà di 7 uoci e 6. Interualli Alcune ottaue enarmoniche le fa cominciare da un diesi solo et in cio non fà male Ha ragione [[di]] quando dice che i Tuoni e Modi usati sino allora sono Tuoni [e add. supra lin.] Modi confusi si per la commistione de gradi de generi (et in ciò erra) come delle quarte e quinte confuse in un tuono e ciò e uero. Ammette nel cromatico et enarmonico ogni sorte d’ interualli strauaganti rifiutando i tuoni et la terza maggiore nel cromatico e Diatonico et la minore nell’ Enarmonico et Diatonico Et dice che tali generi non possono hauere i salti proportionati e giusti Ha messo in musica questo uerso Musica prisca caput tenebris modo sustulit. altri Dice che nel suo Instromento si potranno cantare e sonare l’ arie di tutte le nationi [natione ante corr.] perche ciascuna ha gran diuersità d’ interualli [--] Osseruationi del Vicentino Che una quarta doppo la quinta o doppo l’ ottaua fà poca [[d]] uarietà Se il Soprano fara seconda sopra il tenore et il tenore quarta sopra il Basso [f ante corr.] in sincopa farà buono effetto [Doni, Aduersaria Musica G, 8r,1; text: 3, 4, 5, 10] Questo dice che si chiama da molti faulx bordon a tre uoci Dice che nel modo che segue una settima [[par]] fà parare due ottaue, e due unisoni [Doni, Aduersaria Musica G, 8r,2; text: 1, 2, 3, 8, 7, 6] Non si può dire che si sia fatto acquisto nella musica perche già s’ usauano le minime dissonanti sciolte cioè senza sincope o legature come dice Don Nicola: perche si doueuano anco cantare più ueloci come se fussero semiminime alla terza minore dice che si confà lo scendere e che ascendendo con moto lente esprime certa fiacchezza o stracchezza Che i cantori per sentire piu diletto spesso la fanno maggiore La terza maggiore uolentieri ascende per la sua uiuacità e che discendendo è molle [--] Queste due Quinte si possono fare [[Doni, Aduersaria Musica G, 8v]] Dice la sesta minore è molto obbligata alla quinta Quando si ua dalla sesta minore all’ ottaua ascendendo di tuono si fa il concento malinconico e duro Dice che la sesta maggiore partecipa piu di dissonanza che di consonanza perche è tra la sesta minore che n’ ha pura armonia e tra la settima che discorda del tutto Volendo replicare due seste simili le minori fanno migliore effetto scendendo et la [le ante corr.] maggiore salendo Quando nelle compositioni sotto un’ ottaua si pone una terza minore non fà buono effetto Sotto la ottaua [sesta ante corr.] [[fanno peggio le seste che le terze]] ponendosi un’ altra ottaua diuisa in sesta et terza e meglio che la terza stia sotto et la sesta sopra Dice che l’ ottaue accidentali piu facilmente si fanno giuste ne concenti da camera che cantando forte L’ ottaua e simbolo della Santissima Trinità ma non come lui l’ esplica Dice che il modo è come fondamento della fabrica della musica et la sua quarta e quinta come le colonne (dire piu presto le 4 note cardinali) Che nelle cadenze Enarmoniche non si deuono fare sincope cattiue per essere gl’ interualli cosi piccoli e soaui che non patiscono disturbo nessuno, auanti e doppo Dice anco che non uogliono moto troppo tardo o troppo ueloce: perche quelli gradi per la uelocità non si sentono: e per la tardezza non si conoscono le differenze massime nelli instrumenti che non hanno la tenuta di uoce e che i gradi cromatici uogliono parimente il moto mediocre. Io dissi che al Diatonico conuenisse maggiore uelocità, al [all’ ante corr.] cromatico piu lentezza et all’ Enarmonico ancor maggiore tardita Le Villotte alla Napolitana desiderano uelocità nel principio [--] Nel principio delle cantilene non s’ ha da cominciare con le uoci estreme Item piu tosto far cominciare dalle uoci di mezzo o dalla mezzana con una delle estreme ma non dalle due estreme [[Vero]] Presso il fine non s’ useranno pause perche dinoterebbono che il canto douesse ricominciare per durare un pezzo L’ estremo termine del Soprano sopra il Basso non uuole passare 19 uoci o XX col semituono: et a 8 uoci o più si potra arriuare sino a 22 Biasima ne canti fermi il sentire cantare molte note sotto una uocale che fanno sentire aa aa eee e e iiiii. Per fare un concento mesto le consonanze minori si deuono porre nel graue Quando si fa entrare una parte di nuoua e bene ingannare l’ orecchia de gl’ uditori che si fa sfuggendo le consonanze perfette et ordinarie et in uece di quelle fare entrare con una imperfetta o anco dissonanza (in sincopa però) Facendo contrapunti sopra un canto fermo s’ ha da auuertire [[di]] di non toccare col basso [[estre]] o [altra parte add. supra lin.] estrema certe corde che faccino uscire di tuono il canto fermo Nel contrapunto a mente per facilità usano molti di saltare continuamente di quarta all’ insù et di terza all’ ingiù ascendendo d’ ottaua in quinta et di quinta in ottaua et con altre sorti di salti simili reiterati Altri fanno cantare il Soprano [[semper]] sempre per decima e le parti di mezzo uariano con auuertire solo di non fare due imperfette Dice che 4 uoci si può comporre in modo che s’ intendino le parole o cantando insieme o per fuga, ma a piu di 4 uoci malamente Le ottaue et unisoni [[nel]] si deuono scompartire (cosi secundum longitudinem come secundum altitudinem) cioè non farle uicine l’ una all’ altra e tra l’ istesse parti Quando si compone a piu chori i [[fa]] Bassi di diuersi cori si fanno accordare con ottaue et unisoni [--] Non uuole che nella lingua latina si faccia collisione alcuna e nella uolgare si proferisca sempre la seconda come l’ Inferno et non lo’ nferno Dice che la uocale i nelle parti graui difficilmente si canta con moti ueloci: e però alcuni frati cantando lamentano in altre uocali Dice anco che l’ V è difficile nelle parti acute Dice anche che i salti uerso il graue o l’ acuto fanno mutare l’ accento in tutte le uocali fuor’ che nell’ V Dice che quando una parte comincera con una breue poi seguira una semibreue poi due minime e che un’ altra entrerà co medesimi mouimenti farà bel sentire: et il medesimo occorrerà quando le parti entreranno co’ modesimi ordini di sospiri et pause Non si deue porre sillaba alcuna sotto le note dissonanti: ma sotto la quarta si tolera Non si dee ne’ salti grandi rompere la parola pronuntiando una sillaba nella [prima add. supra lin.] nota et [[l’ ]] un’ altra nella seconda nota distante per un gran salto Dice che di uarie sorti di segni e proportioni nelle quali già si cantaua un gran tempo, poche se ne sono ritenute essendosi accorti i moderni che la maggior parte erano inutili Si fanno compositioni che si possano cantare con pause e senza Insegna il modo d’ accordare il suo Archicembalo con le quinte perfette in ogni tasto Il detto duo Archicembalo ha e tastature di 3 ordini ciascuna Errori La proportione del suo Semituono maggiore di 3 diesi uuole che sia 13/12 et del minore di due 21/20 Il Semituono maggiore accresciuto d’ un diesi lo [[pro]] fa [[inci]] di questa proportione in circa 8/7 Dice che la sua terza minore accresciuta d’ un comma sarà più uiuace e gagliarda della nostra e che si potrà usare per consonanza Et che quella che è accresciuta d’ un diesi si potrà usare in moti ueloci Parimente uuole che la terza maggiore accresciuta d’ un comma sia molto buona [perche non e spuntata et è di due 9/8 add. supra lin. et in marg.] e si possa usare per consonanza: et accresciuta d’ un diesi si possa usare ne moti ueloci [--] Confessa che questa sia terza minore sia in proportione irrationale tuttauia gl’ assegna questi termini 5 ½ / 4 ½ Et alla sua terza maggiore parimente irrationale questi 4 ½ / 3 ½ Chiama il genere misto Diatono misto: che come nota il Bottrigari tanto lo poteua chiamare Cromatico misto Nell’ Instrumento fatto fare da Domenico Zamperi [pretende che add. supra lin.] il Tuono maggiore si diuida in 5 interualli il minore in trè: ma più tosto essendo duoe tuoni eguali l’ uno si diuide in 3 l’ altro in 4 parti [--] Systema Cantionis Gallicae Que Noe fut pagina 54. hoc est [Doni, Aduersaria Musica G, 10v,1] Quod aeque bene notari posset sic [Doni, Aduersaria Musica G, 10v,2; text: uel] Verum obstat locus clauis quae acutiori uoci competit Partes Meli prima Prothesis [[d]] secunda Thesis, tertia Metathesis. quarta Epithesis quinta catathesis Vel secundum ueteres nomos Archa, metarcha et cetera Sed priores inseruire possunt melius breuioribus posteriores ligaturibus Sicut saltatio extollit incessum Ita cantus uocem simplici loquelae attollit et sustinet Modus Dorius complectitur primum 10. et undecimum recentium Progressio [tes] Diapente uidetur denotari perfectionem sensus ut cum incino La Sol, Fa mi re. si enim consistat in Mi sensus non [[non]] sentitur absolutus quod non euenit si incipiam a Mi Mi, La, Sol, Fa, mi [--] Sicut se habet Proportionalitas ad proportionem, ita Eusymphonea seu Polysymphonia ad Symphoniam. Sicut in pictura harmoge duorum colorum non fit ex duobu coloribus aequalis intensionis seu lucis sed plus minusue adumbratis et illuminatis ita melodiae quae per aequalia semitonia et Tonos procederent non haberent harmoniam elegantem Etsi Diatessaron Lydia ascendendo sit uiuidior Phrygia quia initio modulantur duo toni tamen quia semitonium habet in altero extremo extrema enim magis eminent, ideo Diatessaron Phrygia quae Semitonium habet in medio et pari ratione Diapente et Diapente uiuidior censeri debet: Lydia uero laeta quidem sed mollior. Et hoc satis ostendit tres tantum esse praecipuos modos nam semitonium uel est uersus graue uel uersus acutum uel neutribi sed in medio. Versus graue Dorius et Mixolydius uersus acutum Lydius et Hypolydius in medio Hypodorius Hypophrygius Phrygius Don Nicola ha fatto come chi uolesse restaurare la Iurisprudentia antica senza hauer letto ne il Codice ne il Digesto: ma [non pure supra lin.] Bartolo [e add. supra lin.] Baldo ma Accurso [[e quest]] Frnerio . . et simili oltre le Instituta ch’ io agguaglio a Boetio Qui 12 Semitonia continenter modulantur perinde faciunt ac si pictores [[uniuers]] integram picturam ex unico colore perficeret In hoc maxime diuersa uidetur natura meli et rhythmi quod melos maxime abhorret a parilitate mensura comuni Rhythmus contra ualde requirit nam Rhythmus constat ex [[in]] temporibus commensurabilibus Melos ex interuallis incommensurabilibus Temperatura organorum alia est Rationalis seu perfecta, alia Irrationalis seu imperfecta. Rationalis alia est Syntona, alia Ditoniaea alia aliam habet Harmoniam. Irrationalis [[alia]] rursus diuiditur in Parilem [seu isomerem add. supra lin.] et Imparilem [seu anisomerem add. supra lin.] Parilis duas habet species Quaternariam quae Tonum in quaternas partes diuidit qua usus est Aristoxenus et in quinariam qua usus est Nicola Vicentinus. Imparilis alia est pseudosintona qua utuntur in clauichordijs alia pseudoditoniaea quae utuntur uiolae et testudines alia monotoniaea quae accomodari potest uulgari citharae. [--] Diapason est [to pan] musicae Sic Deus totius uniuersitatis rerum Diapason est [uere add. supra lin.] [[et simpliciss]] [[nam]] et incomposita item Deus Sicut Diapason continet acutum et grauem ita Deus rerum omnium principium et finem Sicut enim pater generat filium ita Diapason producit Diapente et Sicut Spiritus Sanctus ab utroque procedit ita Diatessaron neque enim Diapente generat diatessaron sed diatessaron procedit potius: [[et sicut]] haec solum differentia est quod Diapason non est uere unisonum sed eandem habet uim Trinitas uero et unitas in Deo idem sunt. deinde quod diapason perfectior est [te] diapente et diapente Diatessaron. Tertia differentia est quod pater comprehendit filium sicut Diapason [[tas] add. supra lin.] Diapente et Diatessaron Vel possumus dicere Diapason esse symbolum Sanctissime Trinitatis Diapente patris. Diatessaron filjium. Ditonum Spiritum Sanctum uel potius Diapente patrem Ditonum filium Diatessaron Spiritum Sanctum. [[Sicut]] Diapason constat ex his numeris 2 i qui representant ternarium Ditonus agnitus fuisse uidetur circa tempus natiuitatis [Christi] Domini Thematicus modus quem iuniores ut Timotheus affectauerunt in musica teste Plutarcho fortasse intellegendum est qui fugis uulgo dictis uteretur uel qui proposito themate (un soggetto) illud deinde ualde uariarent. Dispodias species saltationis Suidas. [katalepsis] Sudas. Scholiastes Aristophanis ad Vespas. [legousi gar katalepsin epeidan katalabosin to plektro e tois daktylois tas khordas plexantes hos kai apoteinesthai to phtoggon] Sudas in [kykliodidaskalos] ait [hoi palaioi diaphoran tes mousikes hegounto einai tous dithyrambous] Sudas [Nomos ho kitharodikos tropos tes melodias harmonian ekhon takten kai rhythmon horismenon] De Rhythmo uide quaedam notabilia apud Sudam [tetrabamon] [tetrapous] apud Sudam unde explicari potest illud [monobamon] in ouo Simmiae [psallomene. tillomene. kyrios de psallein to to akro ton daktylon ton khordon aptesthai] et cetera [--] Il Gallilei dice che nell’ hodierna pratica di [[tanto]] canto figurato sono troppo due tuoni non che otto o maggior numero Dice che i tuoni e cantilene d’ hoggi uengono ad essere d’ una istessa qualità quantità e forma et d’ un medesimo colore sapore et odore Dice il Gallilei che il cantare in consonanza è una impertinenza et per il contrario il Zarlino dice che senz’ essa l’ harmonia imperfetta Dice anco che la musica d’ hoggi non ha proprietà alcuna [libro 2. capitulo 21 in marg.] Glareanus [ut et Franchinus add. supra lin.] non potuit intellegere quomodo duo ultimi Toni a posteris Aristoxeni additi intra Systema disdiapason concludi possint Franchinus non usus est differentia mediationis Harmonicae et Arithmeticae ad distinguendum octauum tonum a primo sed Glareanus primus quod non tantum ipsum mouit sed etiam in quibusdam ex octo tonis Ecclesiasticis adhibitam uidit clauim b fa quare mutata specie Diapason existimauit modum esse mutatum Glareanus altum ridicule uocat altisonantem et Bassum Basin ab eo uocabulo hoc deductum putans Stulte facit cum ait [Nam add. supra lin.] Macrobium Acronem Georgium Valla et similes nihil moror: ubi de Hypate et Nete loquitur Diapason multifariam diuidi potest. Alia enim est diuisio Irrationalis alia Rationalis Alia Harmonica Alia Disymphonia atque haec duplex uel Enharmonica uel Parharmonica. Alia denique Trisymphona atque haec rursus Enharmonica et Parharmonica Tribus modis potest uariari melopoeiam singulorum modorum Diapason spatio contentorum. Primus erit si totum ascendatur saltim (intelligendo uel plerumque) uel totum gradatim. uel ascendatur saltim descendatur gradatim. uel ascendatur gradatim descendatur saltim Secundus Si inferior pars seruat ad ascendendum superior ad descendendum uel contra atque utroque modo bifariam saltim uel gradatim qui faciunt quatuor modos Tertius Si inferior pars moduletur saltim superior gradatim uel contra [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 12r,1; text: lieta, mesta] Poterit etiam esse diuersitas in Modis quoad cantilenas attollendo uel demittendo penultimum phthongum in gradatis agogis [Doni, Aduersaria Musica G, 12r,2; text: 3. Species, Parecbole, allegra, meno [[mesta]] allegra o mezzana, [[Mesta]], mesta, [[allegra]], [prima ante corr.], secunda] Aristides ait Rhythmum [[duplarem]] [Parilem corr. supra lin.] procedere usque ad 16 tempora. Duplare usque ad 18 Sescuplarem usque ad 25. Sesquitertium usque ad 14 Sed rationabile magis est [[iteq]] Parilem procedere usque ad 16. Duplum usque ad 18. Sescuplum uscque ad 15. Sesquitertius usque ad 14. ita ut simpliciores plura tempora contineant excepto sescluplari (cui fortasse ob eius grauitatem plura tempora debuntur Semidiapente uocari etiam potest hexhemitonium Nicolas Volitius 12 species notarum musicarum cantus Ecclesiastici referet Neuma non uidetur significare caudas illas quas uocant in fine antiphonarum ma materialiter [[sed]] proprie enim signat pthongum seu phthongos additos qui innuunt phthongum quo frequentius psalmus utitur sic etiam uocari poterit signum cum ostendens connexionem finis antiphonae et initij psalmi Phtongus supernumerarius uidetur postissimum adhibendus in parecbole tam superne quam inferne qui erunt in Modo Dorio inferne D superne f [--] Cum canitur Passio Domini nostri Euangelistae tribuitur Systema Diapente ab F ad C. Christo Domino Diatessaron inferius ab C. [F ante corr.] ad F. Iudaeis alijsque Diatessaron superius a C ad f. Glareanus primam Diatessaron putat Lydij secundam Hypolydij Sicut se habet graphice ad picturam ita poesis ad musicen Rursus sicut se habet pictura ad statuariam ita poesis ad musicen Rursus sicut se habet [[pictura ad s]] graphice ad statuariam ita ita poesis ad musicen symphoniacam: et sicut se habet pictura ad Statuariam ita melopoeia ad Symphonurgiam Saturnus refert religionem Hebraeorum Sol Christianorum Luna Maomethanorum quattuor planetae medij gentilium superstitiones secundum quatuor monarchias Mercurius Graecorum Mars Romanorum Venus Assyriorum Iuppiter Persarum et Medorum [Doni, Aduersaria Musica G, 13r; text: Iudaei, Persae, Romani, Christiani, Assyrij, Graeci, Mahomettani, Saturnus, Iuppiter, Mars, Sol, Venus, Mercurius, Luna, 4/3, 3/2, 9/8, Maumethani, 4 specie, 2, allegra, mezzana, mesta, 16/15, Hypodorius, Dorius, Hypophrygius, Phrygius, Hypolydius, Lydius, Mixolydius] [--] Qui furore poetico proficiunt in poesi uidentur referri ad Bacchum qui industria et [[ingenio]] [labore corr. supra lin.] ad Mercurium qui ingenio ad Apollinem Septem planetae uidentur praesidere praecipuis animae facultatibus Luna nutrici Venus geneticae Sol sensitiuae Mercurius Se fusse uero che la quinta nel salire fusse mesta et la quarta allegra et nel scendere la quinta allegra et la quarta mesta come dice il Gallilei uolendo fare l’ anima allegra bisognerebbe fare cosi [Doni, Aduersaria Musica G, 13v,1; text: 5, 4] et per farla mesta cosi [Doni, Aduersaria Musica G, 13v,2; text: 5, 4] Chorda diuisa in duas partes aequales uidentur referre Trinitatem et Vnitatem Dei Optimi Maximi tria enim hic sunt chorda integra segmentum primum et secundum quae tamen unum sunt per continuitatem ita Diuinae personae per essentiam: et sicut primum et secundum segmentum consonant ita pater et filius aequalis sunt potentiae et dignitatis [Doni, Aduersaria Musica G, 13v,3; text: I] Vel etiam possumus rem alio modo considerare sumendo chordam diuisam in 2 et i partes quae consonant diapason sicut enim tres hic sunt [Doni, Aduersaria Musica G, 13v,4; text: 2, 1] Soni pars quam chorda integra edit secundum quem segmentum maius tertium quem segmentum minus et tamen unum sunt per continuitatem ita et cetera [Doni, Aduersaria Musica G, 13v,5; text: 1, 2, 3, 4, 5, 6,7 , 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, superpartiens, superparticular, multiplex, A, [sqb], C, D, e, f, c, a, d] Potest alia obligatio fieri in qua Mesodus cum Hypatodo semper consonantias perfectas faciat Netodus cum Mesodo tantum imperfectas [--] Glareanus 20 annos in suo opere Dodecachordi consumpsit Pontus du Tiard Mais i’ ose dire qu’ autre partie de filosofie n’ a este traitee en plus de diuerses façons accomodees a plus hautes contemplations ny excercee en usage plus familier que la [discipline de add. supra lin.] Musique. (parlando de gl’ antichi Videtur morbus ut febris consistere in harmoniae humanae perturbatione circa Rhythmum et melos: nam Rhythmi perturbatio indicatur a pulsus mutatione Meli ab alteratione primarum qualitatum Andreas Matthaeus Dux Hadriae in Commento in librum Plutarchi de uirtute morali Tropum Dorium ponit quidem iuxta antiquos in Hypate Meson sed [[<.>]] hanc chordam assignat D la sol re: [[ho]] ex eo quod Proslambanomenon nunc ponit A. Re nunc [Gamma] ut Huic tropo supernumerarium addit infra Tonum [ab add. supra lin.] C ad D Pariter Phrygio adijcit Tonum ab D ad E Lydio uero Semiditonum addit [[non Tonum]] quia ab E ad F est tantum Semitonium Mixolydio addit Tonum ab F ad G 3 sorti d’ organi d’ acqua ci sono l’ hydraulico uero nel quale in uece di mantici l’ acqua spinge l’ aria nelle canne e [le add. supra lin.] fa sonare come a Roma in monte cauallo Hydraulicus La seconda sorte nella quale l’ acqua non produce il suono (che lo fanno i mantici) ma lo rende gorgeggiante a guisa a guisa del canto de rossignoli La terza si fa con le canne riuolte [nell’ acqua che add. supra lin.] generano più tosto un [[dolce]] dolce ma confuso mormorio senza consonanze percettibili [[et in questo le canne sono poste nell’ acqua Hydrochjdaulus la uoce tremolante dell’ organo è malinconica et fratta et sna interrotta ma quella dell’ Hydraulo e [[con]] allegra et continua ma gorgheggiante: perche raddoppia la uoce senza interrompimento e pare che il suono si moltiplichi (credo che sia crispatio uocis [[)]] et quella tremor) In una compositione a 4 si può prouare d’ osseruare che il Contralto col Soprano non faccia se non terzze e quare. Il tenore col contralto se non quarte et quinte il basso col tenore se non ottaue e seste. Ouero facendo la compositione a 3. fra il tenore e soprano porre sempre terze quarte e quinte fra il Basso e Tenore quinte seste et ottaue ma è meglio cosi porre il tenore che il contralto per causa delle distanze [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 14v; text: Soprano. Diatonico, Cromatico, Enarmonico, Tenore, Basso, che canti, suoni] Il Diatonico si deue usare come il pane et [[la carne]] [companatico corr. supra lin.]. Il Cromatico come frutti [[e se]] per aguzzare l’ appetito et l’ Enarmonico come le spetie et condimenti per migliorare le uiuande. Facendo cantare al Soprano [[il Diatonico]] [l’ Enarmonico corr. supra lin.] al Tenore il [[Cromatico]] [Diatonico corr. supra lin.] al Basso [[l’ Enarmonico: sia]] si può fare questa distintione di consonanze quarte et quinte in ambedue le [[strade]] connessioni terze maggiori et seste minori [[fra le due po]] di sopra [[6]] terze minori et seste maggiori di sotto O Pure facendo che due parti cantino il Cromatico [[et]] [o corr. supra lin.] Enarmonico et la terza il Diatonico si puo fare che cantando le due l’ Enarmonico non usino la terza minore ne la sesta maggiore et cantando il Cromatico no usino la terza maggiore ne la sesta minore: ma nell’ altro interuallo [[si]] s’ usino tutte o meglio tornerà facendosi il Basso Diatonico il Tenore diatonico e Cromatico et il Soprano ne 3 generi Mi la sono uoci stabili Fa sol mobili [--] Errori nella Sambucca del Colonna Dice che gl’ antichi hanno errato in porre il tuono maggiore d’ otto commi et minore di 9 Pretende d’ hauer prouato ch’ il tuono si diuide in parti equali et che [con add. supra lin.] una di esse il Semituono maggiore supera il minore Crede che gl’ antichi nel diuidere il canone o monocordo facessero cosi diuidessero il tutto in due metà: et poi [[l’]] una di quelle metà in due altre parti et poi [[in]] una di quelle parti in due altre et cetera Per trouare le proportioni delle corde non solo compara per esempio nella sesquiottaua 9 parti dell’ intera corda con le otto, ma anco la nona con le otto Et per questo pare che dica che gl’ antichi non usassero altre diuisioni nel monocordo che di 9 parti equali e tra queste diuisioni trouassero la sesquialtera sesquiterza et sesquiottaua. Il che pare che sia stato fatto da Bernone Odone et simili antichi moderni ma non da gl’ antichi buoni Vuole che l’ Enarmonico [[non]] sia non meno cantabile del Cromatico et rende questa ragione perche è cosi facile il cantare dal Semituono minore al maggiore come dal maggiore al minore. Ma facendo egli li due gradi Enarmonici il Semituono minore et l’ eccesso dal maggiore al minore cioè un diesi non uedo come proceda l’ argomento perche il Semituono maggiore nel Enarmonico non si canta incomposto ma con quella particella d’ un diesi Crede che Tolomeo [[nel libro primo]] doue insegna il modo di praticare un canone d’ otto corde unisone lo faccia per trouarui con le diuisioni sei sesquiottaue continue e per prouare che sei sesquiottaue [[<.>]] superano la diapason: ma non [[ha]] intese Tolomeo ne Boetio i quali biasima nelle dimostrationi [[del]] de loro Canoni che sono esattissime Dubita però che non rieschino quelle loro dimostrationi perche la musica sia diuersa hoggi di consonanze; et che altrimenti hoggi le apprenda l’ orecchio et l’ intelletto che già [--] Dice che non solo l’ ottaua non è minore di sei Tuoni: ma maggiore d’ una quinta parte di tuono: non si accorgendo che facendo li tuoni sesquiottaui soprauanzano ueramente l’ ottaua [[d’ u]] Dice anco che se bene sono differenti di proportione e numero et lunghezza di corda sono eguali tra di loro di grauita et acutezza (doue parla anco [[p]] impropriamente perche l’ essere eguale di grauità o d’ acutezza non conuiene a gl’ interuallj ma alle uoci Si confonde quando confessa che diuidendosi una corda diuisa in 2000 particelle sei uolte in altrettante sesquiottaue si uiene a eccedere la dupla: e poi riprende gl’ antichi che habbino ciò confessato Dice che [[se]] [le corr. supra lin.] cinque sesquiottaue continuate, doppo la prima siano piu intense del giusto Tuono: il che è uero quanto al sistema cantabile [[perche]] ma ne meno gl’ antichi ne continuauano piu di tre e ciò solo nel Diatonico Diatonieo ma nella dimostratione non è uero che eccedino la prima perche sono tutte eguali: ma egli dice che sempre diuentano maggiore et di ciò assegna questa causa: che diuidendosi una corda sempre in parti minori douerebbe scemare parimente di grossezza: perche una corda più grossa e più tirata percuote l’ aria più fortemente e per ciò muta suono: ma se ciò fusse uero non si trouerebbe l’ ottaua fra una corda intera et nel punto delle due metà: perche ciascuna metà ritiene la medesima grossezza di corda Vsa nel suo monocordo un numero inettissimo 2000: [[perche]] che riceue poche diuisioni Harmoniche senza frattioni. Poiche [[comune]] cominciando come egli fà da una sesquiottaua, si prende fra l’ estremo graue et il [el ante corr.] numero 1777 7/9 Diuide il Monocordo in un modo diuersissimo da tutti gl’ altri e confusissimo et pieno di mille absurdità. Tra le quali due sono queste che non pone successiuamente gl’ interualli. Et fa 3 sorte di Proslambanomenos Diatonico Cromatico et Enarmonico [--] Dice che gl’ antichi [[cominciauano]] componeuano il Tetracordo di 4 uoci cominciando da A la mi re per Be molle dicendo Mi fa sol la et cetera che è un sproposito singolare Crede che gl’ antichi non esperimentassero altro che la prima sesquiottaua e sopra questo fondamento stabilessero le altre Et che queste cose erano state scritte da puri Mattematici [[che]] et non musici pratici come se per usare bene il Canone ci bisogni la pratica del contrapunto [[Ma]] Non è marauiglia dunque che egli dica che nel Monocordo non riuscisse se non la dupla, sesqualtera Diatessaron et la prima sesquiottaua perche non seppe che le terze et seste non si trouano nel Diatonico Diatonieo Crede che l’ alterare i Semituoni come fanno le Spetie meno usitate de gl’ antichi rendono l’ interuallo seguente incantabile Pare che li due interualli Enarmonici li faccia l’ uno in proportione 41/40 et l’ altro [[in]] 39/38 ma non gli pone distintamente ma incidentemente et gli fa eguali che non sono Dice che il Tuono diuiso in cinque interualli non solo si può cantare ma anco si canta nella musica ordinaria bene spesso Dice che tutti gli E la mi et B fa Be mi sono di due modi uno per Be molle et è semituono maggiore: l’ alto per be quadro et dinota tuono Vsa di questi segni [signum] [signum] dicendo che tanto è segnare C sol fa ut con il segno [[<.>]] [signum] quanto il D sol re col b. Fa coniettura che gl’ antichi non hauessero la musica nella perfettione che hoggi s’ usa. Dice che la radice (o perfettione) della professione (di musica) consiste in sapere la uarietà delle consonanze et passare da una in un’ altra con gratia et melodia et non i sapere i numeri delle loro proportioni Dice che l’ accrescere la sesta maggiore [[da prima]] [[non solo corr. supra lin.]] [[di g]] d’ un grado enarmonico d’ un semituono minore [o add. supra lin.] [[et]] d’ un maggiore non la rende dissonante anzi diletteuole [--] Il Tuono lo diuide cosi [Doni, Aduersaria Musica G, 16v,1; text: 1, 2, 3, 4, 5, un grado enarmonico, Semituono minore, maggiore, Tuono, ut, Re] E questa [[figura]] dichiaratione la mette nella fine del trattato in cambio di metterla nel principio È cosa sciocchissima usare il [sqb] per calare la uoce la metà d’ un Semituono minore Symphonurgiae species in qua [[comp]] cum plures phthongi eandem chordam continent in [[alter]] una uoce, phthongi alterius uocis ijs respondentes unam eamdemque consonantiam cum illius faciunt: item qua paucae consonantiae usurpantur [[possunt]] ut Diapason, Diapente Diatessaron uocari posset . . . . . [Doni, Aduersaria Musica G, 16v,2] Cum Modi habent singulos phthongos supra numerum infra et supra et continent Ditonum uel Trihemitonium cum Diapason uidentur adhibere consueuisse fere in parecbolis et ecdromis seu excursibus Ecdrome uero dici potest cum agoge excedit terminum modi seu illius chordam characteristicam sed sine actu cadentiali. Parecbole uero seu egressio dicitur cum actu cadentiali ut paginis anterioribus Modi igitur iusti seu 8 uocum terminari possunt in duabus extremis et medianis. Item ab octo usque ad 11 uoces nam hi praeterea terminari possunt in undecima ut [Doni, Aduersaria Musica G, 16v,3; text: E, F, G, A, [Sqb], C, D, e, f, g, a, [signum], 8, 10, 11, 12] Primae consonantiae sunt quae ex Diuisione Diapason nascuntur (uulgo perfectae) Secundae quae ex diuisione diapente (uulgo imperfectae) [--] [(Fughe) in marg.] antistrophae [[uo]] [seu decussatae corr. supra lin.] seu parallele uocari possunt cum [[eamdem]] eadem modulatio seruatur in priori parte meli Netodici et in posteriori Hypatodici: alteraque modulatio pariter repetitur in posteriori parte meli Netodici et priori Hypatodici [Doni, Aduersaria Musica G, 17r,1] [Doni, Aduersaria Musica G, 17r,2; text: Hypolydij Syncatalexes ordinariae, 8, 4, 3, Mixolydij] [--] Tres sunt modi [simplices add. supra lin.] Symphoniae Homotona cum utraque uox consonantiam eandem facit eademque chorda progreditur Homosymphona [Homotona ante corr.] [[ut]] cum utraque uox uarias chordas obseruat sed tamen eamdemque semper distantiam inuicem obtinet eademque consonantiam facit Anomoeosymphona cum [[<..>]] utraque uox uarios phthongos modulatur uariasque consonantias inuicem facit Quartus modus est mestus ut (falso bordone) ex homotono et anomoesymphona (Synodiographia disticha Tristicha tetrasticha Diagramma concentus duum, 3, 4. partium) 5. modus mestus ex Homosymphona et Anomoeosymphona cum [[duae]] ambae uoces tomum uariant et consonantias sed in ijsdem uocibus eamsdem consonantias faciunt Anomoeosymphona plures habet species quaedam enim hoc obseruat [[in]] cum plures phthongi [[eamdem chordam]] in eadem chorda repetuntur [[alia p]] altera pars unam faciat cum ijs phthongis consonantiam: alia uero species uariet aut non uariet prout libueris 6 Modus cum phthongo quodam grauiori continuante reliquae uoces uarient phthongos et consonantias 7 Cum extremis duabus uocibus monosonantibus mediae uoces uariantur Ex quattuor modis praecipuis frequentissimus hodie est Phrygius secundo loco Phrygius (qui in saltationibus frequentior omnibus est) tertio Dorius quarto Hypolydius Inter septem uero frequentissimus pariter Lydius Secundo loco Phrygius tertio Hypodorius quarto Hypophrygius quinto Dorius sexto Hypolydius septimo Mixolydius [--] Sicut oratio alia est pendens quae periodis non distinguitur Alia etiam multo magis quae nec colis distinguitur alia quae utramque habet distinctionem Ita Melopeia triplex est alia quae commode distincta est quasi in cola et periodos quod facient cadentiae alia tantum cadentias habent oscuras (ut non colis distincta nec periodis) alia quae nec obscura habet cadentias sed tota pendens et [[<..>]] tracta et suspensa Verum uice periodorum in melodijs uidentur esse cadentiae [[pa]] mediocrem numerum plausum usurpare siue pausis distinctae siue tantum phthongis longioribus Sed pro colis sunt cadentiae quaedam obscurae ut cum notae mediocres incidunt in chordas cardinales uel cum fiunt parecbolae. et Incisorum uero loco sunt quaecumque partes meli quae quocumque modo distinguantur siue incipiendo descendere post [[disc]] ascensum uel contra uel usurpando aliquem phthongum longiorem post aliquot breues Cadentiae indicari uidentur phtongis longioribus qui in chordis cardinalibus modorum canuntur post [[mediocrem]] numerum [saltem mediocrem add. supra lin.] uariorum phthongorum intellinguntur enim phthongi longiores qui etiam si [[p]] breues sunt pausas praecedunt Verum expressius iudicantur cadentiae [[per quas]] si non tantum phthongi longiores in chordis cardinalibus occurrunt [uel gradationes inter duas chordas cardinales in marg.]: sed praeterea parecbole (quod frequentius fit in cadentijs Netodicis) uel saltus Diapente uel Diatessaron ante eiusmodi phtongos longiores (quae sunt propriae cadentiae hypatodicae) Gradationes quattuor uel [[quinque]] octo phtongorum inter duas chordas cardinales Incisum [[satis di]] faciunt [--] Fantasiae multae insignium autorum [[p]] reperiuntur quae cadentias in omnibus prope chordis faciunt: quare huiusmodi modulationes nullum certum modum custodiunt Melodia pendens aerem habere non potest Incisa Melodiarum si nulla alia re distinguantur non uidentur distingui posse [[per]] plausum terminis quare si 15 phthongi exempli gratia perpetuo tenore et [[p]] notis aequalibus ascendant uel descendant in plura incisa diuidi nequibunt ut [Doni, Aduersaria Musica G, 19r; text: Incisum unum, quintum, secundum] Melopoeiae multa accidunt communia cum oratione ut uenustus et inuenustus; uelocitas tarditas. Morata Simplicitas, alacritas mollities, laetitia, maestitia, suauitas, asperitas (salebrosa) Magnifica arguta, complexa, simplex, uolubilis, grauis [[li]] seuera Inter membra melorum sunt Prothesis (propositio) et Apodosis [Apothesis add. supra lin.] (redditio) Circuitiones Periochae usurpari possunt pro partibus melorum in uniuersum indefinitis Periodi uero membra et commata: peculiarem magis habent significatum Cadentiae in Melopoeia periodica et quae habet aerem non tantum elucent in phthongis longioribus chordarum cardinalium sed etiam in coloribus quibusdam [[quos]] et relationibus propositionum et redditionum Ratio cur uocabula meli uocalis ut Prolepsis Eclepsis et cetera non inseruiant etiam cantui organico haec uidetur esse: quod sicut in cantu uocali huiusmodi uocabula significant ornamenta et uarias flexiones unius syllabae ita in cantu organico significare uidentur diminutionem unius phthongi longioris in cantu uocali uel certe non conuenire nisi ijs organis quae phthongos continuare possunt ut tibijs et uiolis cum fiunt (le lireggiate) Partes Meli Prosthesis, Antithesis, Ecthesis, Enthesis, Parenthesis Epithesis, Catathesis, Anathesis, Metathesis Parathesis, Synthesis, Episynthesis [--] Cantores quidam seu Histriones Hispani cantionibus quibusdam facetijs plenis quibus gestus ridiculos addebant Cardinalem Petrum Aldobrandinum magno maerore oppressum (quo tempore Ferrariense negotium feruebat) mirifice exhilaraunt ut pene inuito risum extorquerent: nam [[quia ex i]] Cardinalis credere nolebat eorum artem tantam esse ut ipsi maestitiam demere possent. Ijdem professi sunt lachrymas ipsi elicituros. Consonantiarum [[qu]] causae tres sunt mathematica, physica, metaphysica nam cum quaeritur cur Diapason consonet non Tonus qui propinquior est unisono id mathematica est quia Diapason sita est in perfectiori ac simpliciore proportione. Physica uero propter commotionem circulationum quae in aere fiunt a sonis Metaphysica uero quia natura ita comparatum est ut certis interuallis soni consonare deberent alioquin nullae symphoniae fieri possent nam si exempli gratia unisonum solum perfecte consonaret uoces enim quo minus ab unisono recederent eo minus [[consonant]] dissonarent [[semper ita]] continuo; nulla uariatio symphoniarum fieri posset Lucas Marentius quendam madrialem quo incipit Tirsi: modulatur hoc uocabulum initio cantilenae deinde ponit pausam satis longam ut tamen sensus dictionis post nomen (Tirsi) pendeat Hodierni melopoaei in illa cantione ubi sunt haec uerba uoglio morire anch’ io: saepissime repeti facerent hanc clausulam [[hanc] ab omnibus uocibus separatim: quasi omnes canentes deberent exprimere desiderium illud moriendi secundum se non secundum personam quam introducit poeta [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 20r; text: Diatessaron Lydia, Phrygia, Doria, T, S, ut, re, mi, fa, sol, la, C, G, F, D, A, E, [sqb], Modi] Hypodorius modus uidetur phthongum supernumerarium asciscere superne [sqb] magis enim ei conuenit pthongus Dorius et Mixolydius quam G Hypophrygius Hypophrygius asciscit superne A magis enim ei conuenit modus Dorius quam Hypolydius Hypolydius potius nam uidetur asciscere E inferne quam G superne ad euitandum tritonum Dorius sine dubio potius D inferne quam F superne propter Diagramma uetus et quia magis ei accedunt modi Phrygij quam Lydij Phrygius potius C quam E (ut imitetur Dorium quam inferne asciscat) sed paulo minus etiam E Lydius potius [sqb] inferne quam D superne accedit enim magis ad Mixolydium quam Phrygium Mixolydius potius C superne quam A inferne ad euitandum tritonum et quoniam potius fortasse accedit ad Lydium quam Hypodorium: sed paulo etiam minus asciscit A Hypodorius enim ex altera parte ei respondet [--] Quemadmodum suauior est cucumis ordinarius quam pepo malus ita suauior est Diatessaron quam Diapente auctior uel diminuta siue [[D.]] Tritonus et Semidiapente: quod ostendere uidetur consonantias sitas esse in indiuisibili sicut formas substantiales Populi qui in melis et cantibus suis naturaliter utuntur [te] Diatessaron Doria uidentur esse circumspecti et reconditi neque enim initio se effundunt sed paulatim. Qui Phrygia medio loco sunt qui Lydia effusiores sunt et magis simplices ut Galli Cum magna sit similitudo inter picturam et melopoeiam haec tamen diuersitas [[enim]] [enim corr. supra lin.] inter utramque reperitur nam cum exempli gratia Melopoeia constat ex Tonis et Semitonijs sicut pictura ex albo et nigro: in pictura uarietas fit ex mistione duorum eorum extremorum quae media est in melopoeia uero ex alijs interuallis quae ea duo elementa excedunt: sed nihilominus media quodammodo sunt habitudine: nam semjditonus uidetur esse medius inter tonum et Semitonium: ditonus aequiualere Tono [[fer]] Diatessaron Semitonio Diapente Tono (Diatessaron enim praeterita se habet sicut unisonum) Hexachordum minus Semitonio (Diapente enim praeterita se habet sicut unisonum) Hexachordum maius Tono (Diapente enim inferior pariter se habet sicut unisonum) Heptachordo minus Semitonio: Hexachordum enim maius se habet sicut tonus. Heptachordum maius Tono Diapente unisono. Itaque in pictura [[uari]] diuersitas colorum fiunt ex mistura extremorum: in musica ex uarijs habitudinibus duorum (seu plurium) elementorum (quae extremorum uicem obtinent) uariatis Possumus etiam conijcere extrema in musica esse unisonum et dissonum media uero interualla quae magni minusue accedant ad unisonantiam uel dissonantiam atque hinc est cur interualla minora semidiapason (seu Tritonum aut Semidiapente [[)]] iusta uel mutata) tendere uidentur ad u tamquam propinquius maiora uero ad Diapason. Hoc igitur posito dicerem tonum et semitonium sicut colores illos qui in simplici pictura uel monochromate usurpantur reliqua uero interualla sicut colores adumbratos uel illuminatos: adumbratos igitur colores referent interualla remissa et pressa ut Semiditonus diatessaron et cetera [[Illuminant]] illuminata intensa ut Ditonus diapente [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 21r,1; text: 4, 3, 6 i] Haec consonantia hexachordi minori diuisa in semidiatessaron et ditonum non consonat: minus enim dissonat quam multa alia interualla La ha compensato la minore perfettione della quarta rispetto alla quinta con: che la quinta s’ accoppia con minor numero di consonanze che la quarta perche la quinta s’ accoppia solo con l’ ottaua, con, la 4 et con la sesta. Ma la la quarta con l’ 8, con la quinta, con la sesta et con la terza Combinationes consonantiarum sunt [[22]] [[16]] [[sqb] 18 corr. supra lin.] sine Diapason cum [Doni, Aduersaria Musica G, 21r,2; text: 4/5, 5/4, 3 [signum]/6, 3 [signum]/6, 6 [signum]/3, 6 [signum]/3, 3 [signum]/4, 3 [signum]/4, 4/3, [[5/6]], [[6/5]], 6 [signum]/ 6 [signum], 6 [signum]/6 [signum], 6 [signum]/5, 6 [signum]/5, 5/6 [signum], 5/6[signum], [signum]] Diapason uero 12: sine replicatis [Doni, Aduersaria Musica G, 21r,3; text: 5, 4, 3, 6, [signa]] Consonum est medium inter unisonum et dissonum. Vnisonum uero exprimit diuinam naturam consonum hominum elementa dissonum. Interuala emmele exprimunt bruta [[et inste]] interualla Harmonica exprimunt morba et et planta Vel sic Vnisonum Deus Aequisonum Angeli Periaequisonum Homo Consonum Bruta Emmele Planta Pararmonium Monstra Ecmele Elementa [Doni, Aduersaria Musica G, 21r,4; text: 2, 3, 4, 5, 6 ,7, 8. [signa]] [- (che è il uino ma non crudo) o al uino di piemonte dolce e piccante, o al claretto di francia La [[sesta]] [terza corr. supra lin.] minore ha il dolce e [[piccolo]] [non molto grande corr. supra lin.] come [[il trebbiano]] [la corr. supra lin.] uernaccia La sesta minore ha il dolce grande languido come il Corso La sesta maggiore ha del grande e crudo [o aspro add. supra lin.] come [[Greco d’ Italia]] [[uino di Velletri corr. supra lin.]] uino de monti di Genoua Il tuono del piccolo e crudo come il uino di Pisa il Semituono del piccolo e dolce come il trebbiano La Semidiapente del dolce smaccato [con mistura di forte add. supra lin.] come il Romanesco, [[che]] dolce che piglia la sconta Il Tritono del crudo [crudissimo ante corr.] [et aspro corr. supra lin.] come [[nelle]] [[ne monti di Liguria]] [uini di Velletri corr. supra lin.] La settima del crudo e piu grande come Greco d’ Ischia [--] In Symphoniurgijs Antistrophicis uidentur uti debere eodem plane Rythmo et phthongis isochronis uerum circa melos nunc antiphonis uti nunc antistrophis [[<.>]] interuallis. Antistropha interualla sunt quae mutuo sibi respondent et simul sumpta conflant uel Vnisonum, uel Diapente uel Diapason. Itaque si Hypatodus ascendat Semiditonum Netodus descendet Ditonum est enim Ditonus antistrophum interuallum Semiditoni secundum Diapente. Poterat etiam descendere Hexachordum maius: quod interuallum est Antistrophum Semiditoni secundum Diapason. Poterat enim descendere per Semiditonum quod est interuallum Semiditoni [Semiditono ante corr.] Antistrophum seu potius idem secundum unisonum Belle enim hoc cadit ut seruetur natura meli nam exempli gratia si melopoeia [[se]] sit maesta et frequenter utatur Semiditonis in ascensu (qui hoc modo sunt ualde maesti) altera uox utetur Ditonis in descensu qui hoc modo sunt maesti in ascensu uero laeti Fortasse etiam hoc sensu intellegendus est Aristoteles cum ait Dithyrambos antiquos fuisse usos antistrophis Notandum hic est dum Hypatodus ascendit ab C ad C # Netodum si est in A debere descendere ad G qui phthongus unus erit ex phthongis modi antistrophi ut si melos sit Dorius hic phthongus reperietur in Tono Hypodorio subter uel in Mixolydio supra Notandum etiam in hac Symphoniurgia Antistrophica licere nonnumquam ubi altera uox sistit altera gradatim ascendere uel descendere praesertim si propinquum gradum utraque uox per hoc uentura sit ut [[uocem]] uoces distant Diapason diapete et uelint proximo loco distare Diapason Statarium melos quod sedate ac lente incedit. Motorium uod uelociter et concitate [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 22v; text: Tabula Antistrophum, Secundum Diapason, Diapente, Semitonus minus, Pseudodiapente, maius, Septenaria maior, minor, Tonus, Semiditonus, Senaria, Ditonus, Tritonus, Diatessaron auctior commate, Eadem interualla sunt Antistropha, unisonum, si uoces distant per, et coartentur Quo distat Vel eodem interuallo altera descendat altera ascendat, Hexachordum] [--] In Symphonijs Chromaticis extremas duas uoces abstinuisse puto chorda G perpetuo nisi cum tonus mutatur D enim nisi cum per coniunctionem procederet: Intermedias uero utraque usas fuit; [sed add. supra lin.] gradatim tantum non saltim Versus noui Tunde retunde caede procaciter Fugitabat compede fracta Volo miles tibi paras nec supernus ambules Adde puella Lesbium canorem [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 23v; text: Ex Claudini octastichis, acutissimum, V. Modus, 4, 3, [signum], [signum], VI. VII, VIII, IX, X, 8, 10, C. 1, I, II, III, IV, Mon ame et, le Rocher, Quand le iour, la face, Mondain, Quel Monstre, l’ Ambitieux, terre, lorsque, fauelle, on arresterà, Qui ne s’ esbalerà, fer, y il a, bien, Comme de, aigle, eau ua uiste, C’ est un grand ma, Qu’ as tu, XI. A, XII, 5, mondain, quelle est caste, Orfeure] [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 24v; text: Haec clauis deberet inseruire Tono Hypodorio et Hypophrygio, Hypolydio, Vel, Dorio, Phrygio, Lydio, Mixolydio, Hypermixolydio, Semitonium maius, aequale, minus, Dorius, Phrygius, Aeolius, Lydius, Iastius, Mixolydius, Hypolydius] [--] Quemadmodum magis decent ac delectant plicae togae Romanae quae uariae sunt et flexuosae quam tunicarum muliebrium Germanicarum [[per]] quae directae sunt ac perpetuae ita cantus [polykampeis] et uarij quam (mono a falso bordone [Doni, Aduersaria Musica G, 24r; text:Hypothema Diatonicum, Idem chromatice, Idem Enharmonicum, Secundum Zarlinum, Bottrigarium, Eruisti animam meam Domine ne periret] Notat Bottrigarius inter E et F # Zarlinum ponere Tonum contra suas Hypotheses (ubi uidelicet nos notauimus signum [signum]) sed minime id Zarlino oppo debuit nam ille Tonus non est Incompostus sed compositus hoc exemplo Zarlinj cum melos procedat ab C # ad A non potest requiri tonus uisionis qui est supra A Itaque subdole uidetur Zarlinus hoc exemplum meli ntra Hexachordum conclusi apposuisse cum haesitaret quod faciendum de illo Tono [tono ante corr.] disiunctiuo [--] Cur undecima diuisa in duas sextas consonat. Nona uero diuisam in sextam et quartam dissonat Vnica uidetur esse dissonantia secunda nempe: quae si sequitur [proxime add. supra lin.] octauam uel unisonum [[prop]] uera secunda est aut nona: si praecedit proxime octaua septima. Itaque iure optimo consistit circa octauam quae est cardo omnium consonantiarum: separans quodammodo octauam ab alijs consonantijs Tritonus uero et Semidiapente sunt potius [paraphthorai] consonantiarum Phthongi cardinales sunt tamquam stamen reliqui sicut trama, aut [[subt]] subtemen [[Procedendo per gradi all’ in sù sotto il C (o altra nota di Tuono) la settima (che è tra D et E) è più soaue dela seconda che è tra [sqb] et C) Procedendo per gradi all’ in giù sotto il C (cioè [[salendo f]] tenendo fermo C sol fa ut) la seconda detta sarà più soaue della settima detta. Ma procedendo per gradi sopra il C [all’ insù add. supra lin.] la seconda detta sarà meno soaue della settima detta. Ma procedendo per gradi sopra il c all’ ingiù sarà il contrario]] [[Ma tenendo fermo [[il]] l’ E o [sqb] sarà tutto l’ opposto]] La seconda [cosi add. supra lin.] maggiore [come minore add. supra lin.] andando gradatamente all’ insù, [[come]] dall’ unisono all’ ottaua (che si fa stante fermo il Basso è cruda: et la settima [maggiore add. supra lin.] molto piu tolerabile Ma andando all’ ingiù cioè dall’ ottaua all’ unisono la settima de cruda [gruda ante corr.] et la seconda più soaue Stando fermo il basso la quarta doppo la terza [seconda ante corr.] maggiore et auanti la quinta di grado fa buono effetto In chordis cardinalibus modorum tantum uidentur faciendi discantus Melodiae orthiae et furiosae uidentur desinere debere in acutum aut imo tenetur tonum dictionum quae [[acutum]] acuuntur in ultima Potest fieri Symphonurgia in qua extremae duae uoces in chordis cardinalibus non utantur nisi consonantibus atque ijs primis. ut 8. 11. 12. 15. [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 23r; text: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 19, 17, 20, 22, [signa], secunda, tertia, quarta, septima, sexta, quinta, minor, maior, tria semidiapente, Buona, cattiua, bona, media, optima, C, F] [--] Diametralis aspectus exprimit diapason, trigonus Diapente, tetragonus Diatessaron, pentagonus ditonum. [[[Doni, Aduersaria Musica G, 24r,1; text: 7, 6, 5, 4, 3, 2, [signa]]] [Doni, Aduersaria Musica G, 24r,2; text: 9, 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2, [signa]] Modi bifariam diuiduntur in Acrotoniaeos et Acremitoniaeos Vel Diapason Systemata in Diatonico genere bifariam diuiduntur in cataniaea et catemitoniaea quae habent [kato] tonum uel Semitonium bus addi possent Systemata amphitoniaea tasemitoniaea [tatoniaea ante corr.]. Dorius et Mixolydius uel oxytoniaea atoniaea Hypolydius et [[Hypoph]] et Lydius. Barytoniaea Amphitoniaea Hypodorius Hypophrygius, Phrygius In Chromatico et Enarmonio Barypycna, Oxypycna, Mesopycna seu Amphipycna [--] Et l’ istesso ordine (di cominciare il primo luogo de Semituoni nella quarta) lo osserua Iamblico nella sua uita di Pitagora discorrendo del modo tenuto da lui in trouare la musica doue dice [[<..>]] [hode en men te arkhaiotera te epikhordio pantas ek tou barytatos tous (phthoggos) ep’ allelon tetartous ten diatessaron allelois di’ holou symphonein tou hemitoniou kata metabasin ten te proten kai ten mesen kai ten triten khoran metalambanontos kata to tetrakhordon] Et l’ istesso dice de 4 luoghi della quinta nel Sistema perfetto d’ otto corde [[ritro]] o uoci ritrouato da Pitagora [exartyseis] [Potius preparationes animi in marg.] apud Iamblicum uidentur fuisse apud Pythagoricos condimenta cantus ut puta melismata et cetera [epaphai] uero pulsantiunculae quaedam fidium [[seu]] certi modi di toccare le corde delicatamente [hoti tois men gnorimois tas legomenas exartyseis te kai epaphas synetatte kai synermozeto daimonios mekhanomenos kerasmata tinon melon diatonikon te kai khromatikon kai enarmonikon di’ hon rhadios tis ta enantia perietrepon kai perihegon [peririegon ante corr.] ta tes psykhes pathe neon en autois alogos synistamena kai hypophyomena, lypa kai orgas kai eleous kai zelous atopous kai phobous epithymias te pantas kai thymous kai arexeis kai khaunoseis kay hyptotatas kai sphodrotatas epanorthoumenos pros areten touton hekaston dia ton prosekonton melon hon dia tinon soterion [sygkekramenon add. supra lin.] pharmakon. et reliqua Quod fertur Spondaeo Modo Iuuenem repressum fuisse [[pr] quamuis nonnulli id Socrati ascribunt tamen probabilius de Pythagora fertur quandoquidem a graui accuratoque scriptore Iamblicho proditur: qui praesertim usus maxime uidetur Vita eiusdem Pythagorae ab Aristoxeno [--] fusius scripta Iamblichi caput 25. [Hypelambane de kai ten mousiken megala symballesthai pros hygieian an tis aute khretai kata tous prosekontas tropous eiothei gar ou parergos te toiaute khresthai katharsei; touto gar de kai prosegoreue then dia tes mousikes iatreian hepteto peri ten earinen horan tes toiautes melodias. Ekathize gar en meso tina lyras ephaptomenon kai kyklo ekathizonto hoi melodein dynatoi; kai houto ekeinou krouontos synedon paianas tinas] (non [paionas]) [di’ hon euphrainesthai kai emmeleis kai eyrhythmoi ginesthai edokoun; khresthai d’ autous kata ton allon khronon te mousike en iatreias taxei; kai einai tina mele pros ta psykhes pepoiemena pathe pros te athymias kai degmous; ha de bomthetikotata epinenoeto; kai palin au hetera pros tas tous thymous kai pros pasan parallagen: toiauten pshykhes einai de kai pros tas epithymias allo genos melopoiias exeuremenon] et caetera. et paulo post [Khresthai de kai Homerou kai Hesiodou lexesin exeilegmenais pros epanorthosin psykhes] et caetera. et paulo post [Eti toinyn sympan ti Pythagorikon didaskaleon ten legomenen exartysin kai synarmogan kai epaphan epoieto melesi tisin epitedeiois eis ta enantia pathe periagon khresimos tas tes psykhes diatheseis: epi te gar eynas trepomenoi ton meth’ hemeran tarakhon kai perekheiaton ton exekatheron tas dianoias hodais tisi kai melon idiomasi kai hesykhes paraskeuazon heautois ek toutou kai oligoneirous tous hypnous. Exanistamenoi te ex tes koites nokhelias palin [--] kai karous di’ allotropon apellasson asmaton. Esti de kai hoti aneu lexeos dia melismaton hopous te kai pathe kai nosemata tina aphygiazon hos rhasin epadontes hos aletheos; kai eikos enteuthei potheo tounoma touto eis to meson parelelythenai to tes Epodes.] Pythagoras omnium Dialectorum Graecanicorum optimum Doricum iudicasse sicut et harmoniam [kai pro toutou (Epikharm) ton Pythagoran ton dialekton aristen lambanein ten Dorida, kathaper kai ten harmonian tes mousikes kai ten iada kai ten aiolida meteskhekenai tes epi khromatos prosodias. Atthida [Atthida ante corr.] de katakoresteron metaskhekenai tou khromatou; ten de Dorion dialekton enarmonion einai sostekyian ek ton phoneenton grammaton] Iamblichus acutissimam chordam accipit Hypaten grauissimam Neten Iamblichus Diatessaron constare ait ex duobus tonis et quod dicitur Semitonium [Dialogistica in marg.] Symphonurgia Metaplastica [Prosomiletica, Metallogica, Pedestris, Prosodica add. supra lin.] qua sociatur uox loquentis cum aliquo instrumento cui affinis est Synanetica qua plura tintinnabula sociantur Species Symphonurgiae homosymphona est qua plura tintinnabula concinantur Melos pedestre seu sermocinatorium et, Cantiones Matrialium sunt Rhythmis confusis confectae. Saltatione uero Rhythmis mistis: paucissimae uero Rhythmis puris Mistio et confusio Rhythmorum cum fit inter duas uoces uocari potest Implexio [--] [Doni, Aduersaria Musica G, 26r,1; text: D, D #, E, F #, G, G #, C, C #, f, b, d, f #, [sqb], e e, f f, f f #, g, g #, c, c #, d #] Vti possimus his signis [signum] [signum] etiam pro b ut significemus phthongum demitti semitonium minus: assignando [signum] C et F in intentione [signum] enim D et G. Pro remissionibus uero [[et]] [to] E et A signum [signum] supponendo sed [tois] D et G signum [signum] pariter supponendo [signum] significat [[toni maiorem partem [signum] uersus eam partem in qua uerga [signum] uero minorem]] 27/25 [signum] [[signum]] uero 16/15 [16/16 ante corr.] sed [signum] significat 25/24 Posset etiam pro E [signum] poni D [signum] et idem esset [--] Ratio cur in ligaturis Syncoparum Phthongus qui sequitur phthongum ligatum descendere debeat uidetur [[es]] sumi debere ex hypothesi Phthongorum qui post ictum Aristotile docente remittuntur quousque ad diapason perueniant Experiundum an duae Diapason recte procedant cum inter duos phthongos descendunt [[<..>]] an ascendentes interuallum aliquod non sonum intercedit Concentus paromeeosymphonus est cum netodus et hypatodus perpetuo distant tertijs uel sextis sed partim maioribus partim minoribus Fabio Colonna ha fatto un’ trattato del manico del liuto mostrando il modo di perfezzionarlo Melos aliud est [[sing]] [kath’ ena phthoggon] in quo idem phthongus continuo non repetitur sed post alios interpositos. Aliud miscellum in quo idem phthongus bis et saepius aliquando repetitur sectione Hic duplex est uel enim multasue chordas easdem repetit uel paucas Rursus Melos uel est angusti Systematis uel lati Vel paucos et similes phthongos oberrat uel multos et uarios Caeci qui uiolinum pulsant passim Romae imitantur continuis arculi ductionibus dicta quaedam uulgaria in quibus aperte cognoscitur melos illud continuum de quo Aristoxenus in his Buona sera Buona sera. et Ah traditore Symphonia alia est homotonosa: alia hetero . . . Homotonosa alia est diphona alia polyphona Hetero . . . . . alia est synechotona alia Diastematica alia mista. Prima ut plurium tintinnabulorum Secunda ut plurium Cithararum uel Lyrarum tertia cum actori melos organicum accinitur Vel Symphonia alia est homotona alia allaeotona alia heterotona. Et haec simplex. Mista uero est ex homotona et heterotona: alia ex homotona et alloeotona alia ex heterotona et alloeotona
Comments
Post a Comment